یکی از بخش‌های مهم بدن هر انسانی، ستون فقرات است. شما در روز بارها و بارها با کمک از ستون فقرات خود، ایستاده و خم و راست می‌شوید. اما آیا تا به حال نسبت به آن کنجکاوی داشتید؟ این ستون مهره‌ای، از چه قسمت‌هایی تشکیل شده و ممکن است دچار چه مشکلات و بیماری‌هایی شود؟ در این مقاله از دکتر مثبت قصد داریم به طور کامل ببینیم ستون فقرات چیست و از چه اعضایی تشکیل شده است. به این ترتیب می‌توان درک بهتری از عملکرد آن و بیماری‌ها و مشکلات احتمالی داشت. با ما همراه باشید.
ستون فقرات چیست؟
ستون فقرات، ستون مهره‌هایی است که از نخاع محافظت می‌کند. این ستون از 33 مهره، دیسک، عضله، عروق خونی و زردپی تشکیل شده است که عمود به عمود هم، قرار دارند. مهره‌های ستون فقرات از بخش انتهایی جمجمه آغاز شده و تا آخرین مهره دنبالچه می‌رسد. اگر در تصاویر هم دقت کنید، این ستون مهره، شکلی شبیه به حرف S دارد. در واقع خلقت بشر به شکلی بوده که این کشیدگی به شکل حرف S، ساختار بدنی را فرم داده و ایستادن، خم و راست شدن و نشستن را تسهیل کند. به شکلی که جابه‌جایی ستون مهره‌ها از این فرم، به فرمی دیگر و به هر ترتیبی برهم خوردن نظم آن، ساختار بدنی فرد را تحت تاثیر منفی خود قرار می‌دهد.
5 قسمت ستون فقرات کدامند؟
همان طور که گفتیم ستون فقرات از 33 استخوان به نام مهره تشکیل شدهاند که آن‌ها را در 5 قسمت، تقسیم‌بندی می‌کنیم:
- بخش گردنی (مهره‌های C1 تا C7)
- بخش سینه‌ای (مهره‌های T1 تا T12)
- بخش کمری (مهره‌های L1 تا L5)
- بخش ساکروم یا خاجی (مهره‌های S1 تا S5)
- بخش دنبالچه
در ادامه قسمت‌های مختلف ستون فقرات را دنبال خواهیم کرد.
مهره‌های گردن
ابتدایی‌ترین بخش ستون فقرات را مهره‌های گردن تشکیل می‌دهند که درست بعد از جمجمه قرار داشته و در بخش انتهایی خود نیز به مهره‌های بخش سینه‌ای می‌رسند. گردن، 7 مهره دارد. مهره‌های گردن چند وظیفه مهم دارند:
- تحمل وزن سر
- محافظت از رگ و عروق برای خونرسانی به مغز
- امکان چرخش سر
مهره اول و دوم بخش گردن، کاملا متمایز از هر مهره دیگری در ستون فقرات هستند. این دو مهره، به شکل زیر نامگذاری شدهاند:
- مهره اول گردن: اطلس
- مهره دوم گردن: اکسیس
مهره اطلس، روی زایده مهره دوم یا همان اکسیس، قرار گرفته و قابلیت چرخش دارد. به این شکل که برجستگی مهره اکسیس که آن را زائده دندانی می‌نامند، در فرورفتگی مهره اطلس جا افتاده است. در واقع این دو مهره، شبیه به قطعات لگو یا پازل، به هم وصل شدهاند. به همین دلیل شما می‌توانید به کمک رباط‌های اتصال‌دهنده این دو مهره، گردن خود را به جهات مختلف بچرخانید و در صورتی که وضعیت این دو مهره نسبت به هم آسیب ببیند، حرکات گردن دچار مشکل خواهد شد.
همان طور که در عملکرد طبیعی بدن خود تجربه کرده‌اید، مهره‌های بخش گردن در شبانه‌روز، گردش و چرخش زیادی دارند و باید در میان مهره‌های ستون فقرات، پرتحرک‌ترین بخش را همین قسمت بدانیم.
نکته مهم: با توجه به این که در بخش گردن، کمترین حجم تجمع عضلات را داریم، آسیب‌پذیری مهره‌ها و رباط‌های این قسمت، بیش از سایر نقاط ستون مهره‌ها است. از این روی احتیاط و مراقبت باید در حد بیشتری در خصوص مهره‌های گردن، صورت بگیرد. اگر دقت کرده باشید همیشه توصیه شده که از تکان‌های شدید و ناگهانی و همین طور حرکات ورزشی پرریسک در بخش گردن، خودداری شود.
چطور از مهره‌های گردن محافظت کنیم؟
همان طور که گفتیم مهره‌های گردن، آسیب‌پذیرترین مهره‌ها در ستون فقرات هستند و لازم است که از آن‌ها محافظت بیشتری به عمل بیاید. از این روی حتما نکات زیر را در نظر داشته باشید:
- همیشه موقع دوچرخه سواری یا موتورسواری، از کلاه ایمنی استفاده کنید. همین طور به کار بردن زانوبند هم برای جلوگیری از آسیب به زانو و بروز زانو درد، موثر خواهد بود.
- موقع قرار گرفتن مقابل صفحه نمایش کامپیوتر یا لپ تاپ، صفحه را طوری تنظیم کنید که گردن شما به سمت پایین خم نشود.
- موقع خوابیدن از بالشتی استفاده کنید که وضعیت گردن شما را در حالت ثابت و در راستای بدن قرار دهد.
- موقع صحبت کردن با تلفن، سر خود را صاف نگه داشته و گوشی را بین گوش و گردن قرار ندهید. (در غیر این صورت گردن در یک حالت شکسته و کج، قرار می‌گیرد.)
با رعایت همین چند نکته ساده از گردن و ستون فقرات خود محافظت کنید.
مهره‌های قفسه سینه‌ای به چه صورتی هستند؟
در بخش پشت سینه، به مهره‌های قفسه سینه یا ستون فقرات پشتی می‌رسیم. در اینجا، 12 مهره داریم که به دنده‌های قفسه سینه، متصل هستند. کمترین تحریک میان مهره‌های متحرک در ستون فقرات را در این بخش داریم که باعث می‌شود هم آسیب‌پذیری کمتری داشته باشند و هم مشکلاتی چون درد، آرتروز و دیسک را در پایین‌ترین سطح تجربه کنند.
به علاوه مسیر محافظت از نخاع در این قسمت از ستون فقرات، باریک‌تر از دیگر قسمت‌ها شده و پس از آن دوباره در بخش بعدی، وسعت بیشتری پیدا می‌کند.
مهره‌های کمر؛ بیشترین آسیب در این مهره‌ها دیده می‌شود
در بخش بعدی، به مهره‌های کمر می‌رسیم. مهره‌های کمری، 5 یا 6 عدد هستند. علت این اختلاف در افراد، مشخص نیست؛ اما به عنوان یک تفاوت استخوان‌بندی، بدون هیچ مشکل خاصی در بعضی 5 تا بوده و در برخی دیگر 6 تا است. در این قسمت، همان انحنای مقعر آشنا که در تصاویر ستون فقرات می‌بینیم، وجود دارد. به همان تناسب نیز بیشتر دردهای کمر، در همین ناحیه رخ می‌دهد. علت آن هم اغلب اوقات به وزن بیشتری است که این بخش از ستون فقرات، تحمل می‌کند. اگر دقت کنید، آخرین مهره کمری، به لگن می‌رسد و درست در بخشی قرار دارد که باید تحمل وزن فرد را داشته باشد. از این روی خستگی و درد کمر درست در همین ناحیه رخ می‌دهد.
اگر شما یک وسیله سنگین را از زمین بلند کرده یا مدت زمان زیادی ایستاده باشید، این مهره آخر بخش کمری است که فشار آن را متحمل خواهد شد. از این روی زمانی که بابت چنین مواردی، در ناحیه کمر خود احساس درد دارید، همان بخش مهره‌های پایانی هستند که دچار فشار زیادی شده و سیگنال درد را به مغز ارسال کرده‌اند.
مهره‌های استخوان خاجی شکل در ستون فقرات چه نقشی دارند؟
استخوان خاجی یک استخوان مثلثی شکل است که قسمتی از لگن را تشکیل می‌دهد. استخوان خاجی، خود از 5 تکه تشکیل شده است که در کنار یکدیگر، فرم کلی خاجی یا ساکروم را شکل داده‌اند. در بدن ما انسان‌ها، این استخوان وظیفه تحمل وزن زیادی را دارد و به همین دلیل در افرادی که دچار اضافه وزن بوده یا در طول روز ساعات زیادی را به صورت ایستاده سپری می‌کنند، ممکن است دردناک شده و حتی بیماری‌های مزمنی چون آرتروز را تحمل کند.
آشنایی با مهره بخش دنبالچه با 4 مهره
در بخش انتهایی ستون فقرات، به استخوان دنبالچه یا کوکسیس می‌رسیم. این بخش شامل 4 مهره می‌شود که در کنار یکدیگر کوکسیس را ساخته‌اند. این بخش در زایمان زنان، نقش مهمی ایفا کرده و فرم لگن را برای خروج نوزاد از کانال زایمان، پشتیبانی می‌کند.
همین طور استخوان دنبالچه، موقع نشستن، وزن شما را تحمل کرده و در صورتی که موقع نشستن، به پشت خم شوید، فشار بیشتری را تحمل می‌کند. در صورتی که استخوان این بخش آسیب ببیند، دردناک شده و ملتهب خواهد شد. به علاوه سقوط و زمین خوردن از پشت، ممکن است استخوان این بخش را آسیب زده و موجب بروز دردهای مزمن در این ناحیه شود که آن را به نام “کوکسی دینیا” می‌نامند. با این حساب اگر در ریسک پوکی استخوان هستید، حتما آزمایشات و بررسی‌های لازم را انجام دهید که از شکستگی زودرس استخوان این بخش و عوارض ناشی از آن، جلوگیری شود.
لامینا، صفحه استخوانی محافظ نخاع
در ابتدا اشاره کردیم که یکی از وظایف اصلی ستون فقرات، فراهم آوردن مسیر نخاعی برای محافظت از نخاع و ایجاد ارتباط آن با مغز است. لامینا، صفحه‌ای استخوانی است که از نخاع محافظت می‌کند. در این مسیر، ساختارهای اعصاب کمری قرار دارند که آن‌ها را به نام طناب دم اسبی می‌شناسیم.
در این بخش ممکن است عارضه‌ای به نام “تنگی کانال ستون فقرات کمری” به وجود بیاید. این عارضه باعث مسدود شدن فضای لامینا شده و باید در طول یک عمل جراحی، قسمتی از لایه‌ها برداشته شوند تا فضا دوباره باز شده و فشار مضاعفی که روی اعصاب وارد شده، برطرف شود. این عمل جراحی را به نام لامینوتومی یا لامینکتومی نامگذاری کرده‌اند.
آشنایی با بافت‌های نرم ستون فقرات
به جز مواردی که تا اینجا از ستون فقرات معرفی کردیم، یک‌سری بافت نرم نیز در این ناحیه از بدن وجود دارند که با تمام مهره‌ها، به شکلی در ارتباط هستند. عضلاتی که در این بخش قرار دارند، با مهره‌ها در تماس بوده و حرکات بخش گردن، کمر و به طور کلی نیم تنه بالایی را آسان کرده‌اند. در واقع این عضلات و عضلات هستند که باعث صاف ایستادن شما شده و کمک می‌کنند تا هر زمان بخواهید به پایین و جلو خم شده یا بدن خود را از بخش بالایی، به سمتی بکشید و بچرخید.
به جز آن رباط‌ها و تاندون‌ها نیز از اعضای بافت نرم ستون مهره‌ها هستند. تاندون‌ها، عضلات را به استخوان‌ها وصل کرده و در صورت کشیده شدن زیاد از حد، دردناک شده و ممکن است آسیب ببینند.
در خصوص ریشه‌های عصبی، به دوازده جفت عصب می‌رسیم که در قسمت قفسه سینه از مسیر نخاعی، پیش رفته و مسئولیت انتقال پیام عملکردهای حرکتی و حسی را برعهده دارند. بیشتر این اعصاب، سیگنال‌های مرتبط بین اندام‌هایی چون قلب، کبد، ریه و روده کوچک با مغز را ارسال می‌کنند.
اعصاب گردنی ستون فقرات، اعصاب C1 تا C8
در بخش گردنی ستون فقرات، دو جفت رشته عصبی داریم که از سمت راست و چپ کانال نخاعی خارج شدهاند. هر یک از این اعصاب، وظیفه خاصی برعهده دارند و با توجه به اهمیت هر یک، باید مراقبت کامل از این بخش بدن صورت بگیرد. در زیر نقش هر یک از اعصاب ستون فقرات گردنی C1 تا C8 را به اختصار مرور می‌کنیم:
| نام و شماره عصب | وظیفه |
| عصب C1، C2 و C3 | حرکت سر و گردن
فاکتورهای حسی از بخش بالایی پوست سر تا قسمت کناری صورت |
| عصب C4 | جمع کردن شانه‌ها
انقباض خودکار دیافراگم موقع تنفس حسی مربوط به شانه‌ها، گردن و بخش بالایی بازوها |
| عصب C5 | بلند کردن شانه‌ها
خم شدن عضلات دو سر حسی مربوط به نوک شانه‌ها |
| عصب C6 | حرکت مچ دست و خم کردن بازوها
حسی مربوط به بخش داخلی بازوها و دست‌ها |
| عصب C7 | کنترل عضله سه سر در بخش پشتی بازوها
حسی مربوط به پشت بازو تا انگشت میانی |
| عصب C8 | باز و بسته کردن دست‌ها
حسی مربوط به بخش بیرونی دست‌ها و بازوها |
پس وقتی هر کدام از این مهره‌ها آسیب می‌بینند، قادر به انجام بخش یا همه وظیفه خود نخواهند بود.
دیسک در ستون فقرات چیست؟ چرا به این دیسک ها نیاز داریم؟
اگر در خصوص درد یا بیماری‌های ستون فقرات شنیده باشید، احتمالا تا به حال بارها و بارها، نام دیسک ستون مهره‌ها، به گوشتان خورده است. دیسک ستون فقرات، در واقع عملکردی شبیه به کمک فنر دارد. از طرفی دیگر این دیسک‌ها، بسیار آسیب پذیر هستند و بیشتر دردهای ناحیه کمر، ناشی از مشکل پیدا کردن همین بخش‌ها است.
ساختار دیسک ستون فقرات، از نوع غضروفی لیگامانی بوده و کاملا بدون عروق خونی هستند. از این روی تغذیه این دیسک‌ها، از مسیر بافت‌های کناری انجام می‌شود. آسیب دیسک، رواج زیادی داشته و به دلایل مختلفی از جمله وضعیت نامناسب، خفگی دیسک و … ممکن است رخ دهند. بیماری دیسک کمر، به شرایطی گفته می‌شود که نوکلوس پالپوس یا همان محتویات دیسک، از محفظه خود خارج شده و به بخش فضای نخاع، وارد شوند.
برای اطلاع پیدا کردن از وضعیت سلامت دیسک‌ها در ستون فقرات، معمولا باید وضعیت میزان آب موجود در آن‌ها بررسی شود. در صورتی که میزان آب دیسک ستون مهره‌ها، به اندازه کافی باشد، می‌توان گفت که در وضعیت سلامت به سر می‌برند. در غیر این صورت، کاهش آب درون بافتی دیسک کمر، نشان دهنده شروع مشکل یا به طور کلی بیماری دیسک است.
در صورت آشنایی با عفونت ستون فقرات مقاله زیر را بخوانید.
بیرون‌زدگی دیسک کمر، یکی از آسیب‌های این ناحیه است که اتفاقا بسیار دردناک و رنج‌آور است. حتی گاهی اوقات دیسک‌های بیرون‌زده، به عصب سیاتیک نیز فشار وارد کرده و باعث تحریک و دردناک شدن آن، می‌شوند.
ستون فقرات چه نقشی در بدن دارد؟
همان طور که اشاره کردیم، ستون فقرات از بخش‌های بسیار مهم بدن است که نقش اساسی در زندگی افراد بازی می‌کند. از جمله وظایف این ستون مهره‌ای، آن چه در زیر آمده، اهمیت بیشتری دارد:
- تحمل وزن نیم تنه بالایی بدن
- امکان گردش سر و چرخش کمر و همین طور فراهم آوردن تحرکاتی چون خم شدن و ایستادن
- مراقبت و محافظت از نخاع
- محافظت از قلب و ریه در همراهی قفسه دنده‌ها
رایج‌ترین بیماری‌های ستون فقرات کدامند؟
رایج‌ترین بیماری ستون فقرات، کمردرد است که بیشتر افراد کم و بیش حداقل یک بار در زندگی خود با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. اما به طور کلی بیماری‌ها و اختلالات مختلف ستون فقرات، ممکن است در بخش‌های مختلف آن که در بالا نیز به تک تک آن‌ها اشاره داشتیم، رخ دهند. از جمله بیماری‌های مختلف ستون فقرات، می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
- آرتروز گردن
- تنگی کانال نخاع
- بیرون زدگی دیسک
- التهاب مفاصل
- شکستن مهره
- تومور
- پوکی استخوان
- انحراف ستون فقرات
- آرتروز مهره
- جابه‌جایی مهره
برای درمان هر یک از بیماری‌های بالا، باید ابتدا تشخیص درست صورت گرفته و در صورت نیاز درمان‌های دارویی و در اکثر اوقات جراحی، انجام شود.
چطور از ستون فقرات مراقبت کنیم؟
با توجه به اهمیتی که این ستون مهره‌ای در زندگی طبیعی افراد دارد، ضرورت مراقبت از آن را بهتر درک خواهیم کرد. برای مراقبت از ستون فقرات، باید همیشه تمرینات ورزشی مناسب، به ویژه تمرینات کششی صحیح را انجام دهید. همین طور موقع راه رفتن، ایستادن و نشستن، مراقب وضعیت بدن خود باشید که در فرم صحیح قرار بگیرد.
به علاوه با دنبال کردن رژیم غذایی صحیح، می‌توانید ریسک ابتلا به پوکی استخوان را کاهش داده و از خطرات آن در خصوص بخش ستون فقرات بدن خود و همین طور دیگر قسمت‌های استخوانی، جلوگیری کنید.
کلام آخر
در این مطلب از دکتر مثبت، دیدیم که ستون فقرات چیست و از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است. همین طور عملکرد و وظایف مربوط به بخش‌های مختلف از ستون مهره‌ها را مرور کردیم. با شناخت بهتر این قسمت از آناتومی بدن، بهتر نسبت به مشکلات و بیماری‌های احتمالی آن آگاهی پیدا کرده و به موقع می‌توانید برای درمان یا بهتر از آن جلوگیری از عوارض و اختلالات مختلف، اقدام کنید. اگر شما نیز نظر و تجربه‌ای درباره مراقبت‌ها و بیماری‌های ستون فقرات دارید، حتما آن را در بخش نظرات با ما و دیگر کاربران ما، به بحث و اشتراک بگذارید.
سوالات متداول
ستون فقرات چند مهره دارد؟
به طور کلی ستون فقرات، 33 مهره دارد.
آیا تمامی بیماری‌های ستون فقرات، قابل درمان است؟
بستگی به میزان پیشرفت بیماری و سطحی از آسیب که وارد شده است، ممکن است کاملا قابل درمان بوده یا تنها بتوان آن را تحت کنترل درآورده و از پیشروی بیشتر جلوگیری کرد.
در صورت قطع نخاع، چه اتفاقی برای فرد می‌افتد؟
قطع کامل نخاع، معمولا برگشت ناپذیر بوده و بخش از بدن فرد را متناسب با آسیب وارد شده، فلج دائمی می‌کند.
