برای افزایش وزن بعد از شیمی‌درمانی چه بخوریم؟
کاهش وزن پس از شیمی‌درمانی یکی از چالش‌های شایع بیماران سرطانی است و معمولاً به‌دلیل ترکیبی از عوارض گوارشی، کاهش اشتها، تغییر حس چشایی و افزایش نیاز متابولیکی بدن رخ می‌دهد. این وضعیت اگر کنترل نشود، می‌تواند باعث کاهش توده‌ی عضلانی (Sarcopenia)، ضعف سیستم ایمنی و اختلال در روند بهبودی یا ادامه‌ی درمان‌های ضدسرطان شود.
به همین دلیل، تغذیه‌ی صحیح در این مرحله، نه‌تنها برای بازگرداندن وزن، بلکه برای بازسازی بافت‌ها، حفظ انرژی و پیشگیری از عفونت‌ها اهمیت حیاتی دارد.
اما افزایش وزن در بیماران تحت شیمی‌درمانی نباید مانند رژیم‌های معمول باشد. بدن در این دوره ظرفیت گوارشی متفاوتی دارد و به رژیمی نیاز دارد که در عین تأمین کالری و پروتئین کافی، ملایم، قابل‌هضم و از نظر میکروبی ایمن باشد. انتخاب هوشمندانه‌ی مواد غذایی، آگاهی از خوراکی‌های مجاز و پرهیز از مواد پرریسک، کلید بازیابی وزن و توان بدنی است.
در این مقاله، بر اساس منابع علمی بین‌المللی، توضیح می‌دهیم که چه غذاهایی برای افزایش وزن بعد از شیمی‌درمانی مفید و بی‌خطر هستند، چه چیزهایی را نباید خورد، و چگونه می‌توان بدون آسیب به بدن، وزن از دست‌رفته را به‌صورت ایمن بازگرداند.
چرا بعد از شیمی‌درمانی وزن کم می‌کنیم؟
کاهش وزن پس از شیمی‌درمانی پدیده‌ای رایج است و معمولاً ناشی از ترکیبی از عوامل فیزیولوژیک، گوارشی و روانی است. داروهای ضدسرطان، اگرچه برای از بین بردن سلول‌های توموری طراحی شده‌اند، اما روی سلول‌های سالم به‌ویژه سلول‌های دستگاه گوارش نیز تأثیر می‌گذارند. این تأثیرات می‌توانند باعث بی‌اشتهایی، تهوع، تغییر حس چشایی و حتی اختلال در جذب مواد مغذی شوند.
۱. کاهش اشتها و تغییر حس چشایی
شیمی‌درمانی معمولاً گیرنده‌های بویایی و چشایی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بسیاری از بیماران گزارش می‌کنند که طعم غذاها فلزی، تلخ یا بی‌مزه می‌شود. در نتیجه، فرد تمایل خود به خوردن را از دست می‌دهد یا فقط از برخی غذاهای خاص استفاده می‌کند که ممکن است کالری و پروتئین کافی نداشته باشند.
۲. تهوع، استفراغ و زخم‌های دهان
داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند مخاط دهان، مری و معده را تحریک کنند و باعث زخم یا التهاب شوند (موکوزیت). وجود زخم در دهان، سوزش یا درد هنگام بلع، و تهوع مداوم باعث می‌شود بیمار از خوردن غذاهای جامد پرهیز کند. در نتیجه، دریافت انرژی روزانه به‌شدت کاهش می‌یابد.
۳. سوءجذب و اختلال عملکرد گوارشی
در برخی بیماران، داروهای ضدسرطان باعث کاهش فعالیت آنزیم‌های گوارشی، آسیب به پرزهای روده و تغییر در میکروبیوتای روده‌ای می‌شوند. این عوامل باعث سوءجذب چربی‌ها، پروتئین‌ها و ویتامین‌ها شده و روند بازسازی بافت را مختل می‌کنند.
۴. افزایش نیاز متابولیکی بدن
بدن بیماران سرطانی حتی در حالت استراحت، انرژی بیشتری مصرف می‌کند. این وضعیت که به آن هایپرمتابولیسم ناشی از سرطان (Cancer-related hypermetabolism) گفته می‌شود، موجب می‌شود حتی با مصرف کالری معمول، بدن همچنان در حالت منفی انرژی باقی بماند و وزن کاهش یابد.
۵. عوامل روانی و استرس درمان
اضطراب، افسردگی و خستگی مزمن نیز نقش مهمی در کاهش اشتها دارند. بیماران ممکن است احساس بی‌میلی، بی‌انگیزگی یا ترس از تهوع پس از خوردن غذا داشته باشند. در نتیجه، وعده‌های غذایی حذف می‌شوند و دریافت انرژی کاهش می‌یابد.
پیامدهای کاهش وزن در دوره شیمی‌درمانی
ادامه کاهش وزن می‌تواند خطرناک باشد زیرا:
-
باعث کاهش توده عضلانی (Sarcopenia) و ضعف عمومی می‌شود.
-
تحمل بدن به داروهای شیمی‌درمانی را کاهش می‌دهد.
-
احتمال عفونت و تأخیر در ترمیم بافت‌ها را بالا می‌برد.
-
خطر بستری مجدد و اختلال در ادامه درمان را افزایش می‌دهد.
اصول ایمن افزایش وزن بعد از شیمی‌درمانی
افزایش وزن پس از شیمی‌درمانی باید تدریجی، کنترل‌شده و متناسب با وضعیت جسمی بیمار باشد. در این مرحله، هدف صرفاً بالا بردن عدد ترازو نیست، بلکه باید توده عضلانی، انرژی و عملکرد سیستم ایمنی نیز بهبود یابند. تغذیه‌ی نادرست یا استفاده از غذاهای ناسالم می‌تواند خطر عفونت، سوء‌هاضمه یا تداخل دارویی ایجاد کند؛ بنابراین، رعایت اصول زیر برای افزایش وزن ایمن ضروری است.
۱. افزایش تدریجی کالری دریافتی
بدن بیمار پس از شیمی‌درمانی ممکن است تحمل دریافت حجم زیاد غذا را نداشته باشد. بهترین روش، افزایش تدریجی کالری روزانه است:
-
معمولاً هدف اولیه، ۳۰ تا ۳۵ کیلوکالری به‌ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز است.
-
اگر بیمار وزن زیادی از دست داده باشد، این مقدار می‌تواند تا ۴۰ کیلوکالری/کیلوگرم/روز افزایش یابد، اما باید تحت نظر متخصص تغذیه باشد.
-
به‌جای سه وعده‌ی سنگین، ۵ تا ۶ وعده‌ی کوچک و منظم در طول روز توصیه می‌شود.
-
افزودن روغن‌های سالم (مثل روغن زیتون، آووکادو یا کره‌ی بادام‌زمینی) به غذاها می‌تواند بدون افزایش حجم غذا، کالری را بالا ببرد.
۲. دریافت کافی پروتئین
پروتئین مهم‌ترین ماده برای بازسازی سلول‌ها و عضلات از دست‌رفته است.
پس از شیمی‌درمانی، نیاز به پروتئین افزایش می‌یابد:
-
۱.۲ تا ۱.۵ گرم پروتئین به‌ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز
-
در صورت وجود زخم، عفونت یا از دست دادن شدید وزن، مقدار بالاتر (حدود ۱.۶ گرم/کیلوگرم) قابل توصیه است.
-
منابع مناسب: تخم‌مرغ پخته، ماست پاستوریزه یونانی، مرغ یا ماهی پخته، عدس و حبوبات پوره‌شده، پنیرهای نرم پاستوریزه، سوپ عدس و پودرهای پروتئینی پزشکی (در صورت تجویز پزشک).
پروتئین کافی به افزایش حجم عضله، بهبود ترمیم بافت‌ها و کاهش خستگی کمک می‌کند.
۳. توزیع مناسب وعده‌ها و میان‌وعده‌ها
در دوران نقاهت، وعده‌های کوچک، ملایم و مکرر بهترین راه برای افزایش دریافت انرژی هستند.
نمونه:
-
صبح: اوت‌میل با شیر پاستوریزه و کره بادام‌زمینی
-
میان‌وعده: ماست یونانی با عسل و موز
-
ناهار: پوره سیب‌زمینی با مرغ پخته و روغن زیتون
-
عصرانه: سوپ خامه‌ای سبزیجات
-
شام: برنج نرم با ماهی بخارپز و سبزیجات پخته
این الگو به سیستم گوارش کمک می‌کند بدون احساس تهوع، کالری بیشتری جذب کند.
۴. ایمنی غذایی در بیماران در حال درمان
در صورت پایین بودن سطح نوتروفیل‌ها (نوتروپنی)، سیستم ایمنی به‌شدت آسیب‌پذیر می‌شود و کوچک‌ترین آلودگی غذایی می‌تواند باعث عفونت خطرناک شود. در این شرایط باید رژیم غذایی ایمن (Neutropenic Diet) رعایت شود:
-
فقط از غذاهای پخته و پاستوریزه استفاده شود.
-
از لبنیات خام، تخم‌مرغ نیم‌پز، سوشی، جوانه‌های خام و گوشت نیم‌پز باید پرهیز کرد.
-
میوه‌ها و سبزیجات باید کاملاً شسته و پوست‌گرفته یا پخته شوند.
-
از غذاهای مانده یا با بوی غیرعادی استفاده نشود.
-
نوشیدنی‌ها باید پاستوریزه باشند (آب‌میوه‌ها، شیر، اسموتی).
رعایت این نکات از عفونت‌های باکتریایی و قارچی خطرناک در بیماران ضعیف جلوگیری می‌کند.
۵. انتخاب بافت و دمای مناسب غذا
در بیماران دچار زخم دهان (موکوزیت) یا تهوع، دمای غذا و بافت آن اهمیت دارد:
-
غذاهای نرم، پوره‌ای، ولرم یا خنک معمولاً بهتر تحمل می‌شوند.
-
از غذاهای تند، ترش، داغ و سفت باید اجتناب کرد.
-
اسموتی‌های خنک و سوپ‌های نرم بهترین گزینه‌اند.
۶. هیدراتاسیون و کنترل مایعات
بدن در این مرحله نیاز زیادی به مایعات دارد تا دفع سموم دارویی به‌خوبی انجام شود.
-
هدف معمول: ۸ تا ۱۰ لیوان مایعات در روز
-
گزینه‌های مناسب: آب، آب‌میوه‌ی پاستوریزه، سوپ‌های شفاف، چای‌های گیاهی ملایم (بابونه، زنجبیل در حد مجاز).
-
در صورت اسهال یا استفراغ، محلول‌های ORS یا آب نارگیل طبیعی می‌تواند جایگزین الکترولیت‌ها شود.
۷. پرهیز از «افزایش وزن ناسالم»
افزایش وزن با غذاهای سرشار از قند، نوشیدنی‌های شیرین، چربی‌های ترانس یا فست‌فودها نه‌تنها کمکی نمی‌کند بلکه ممکن است التهاب و ضعف سیستم ایمنی را تشدید کند.
افزایش وزن باید از طریق منابع غذایی طبیعی، سالم و غنی از ریزمغذی‌ها صورت گیرد تا بدن واقعاً بهبود یابد نه فقط عدد ترازو. برای مشاهده ی درمان زخم دهان بعد از شیمی درمانی کافیست وارد لینک شوید.
چه بخوریم بعد از شیمی‌درمانی؟
گروه‌های غذایی مفید برای افزایش وزن ایمن
انتخاب درست مواد غذایی بعد از شیمی‌درمانی به اندازه‌ی میزان کالری اهمیت دارد. هدف اصلی، تأمین انرژی و پروتئین کافی با کمترین فشار گوارشی و بیشترین ایمنی غذایی است. در ادامه گروه‌های غذایی مناسب برای این بیماران آورده شده است:
۱. منابع پروتئینی نرم و قابل‌هضم
پروتئین‌ها پایه‌ی بازسازی بافت و ترمیم عضلات پس از درمان هستند. با این حال، نوع پروتئین و روش پخت باید با شرایط بیمار هماهنگ باشد.
غذاهای پیشنهادی:
-
تخم‌مرغ کاملاً پخته (آب‌پز یا املت نرم)
-
مرغ، بوقلمون یا ماهی بخارپز یا پخته‌ی کامل (بدون چربی زیاد)
-
ماست یونانی پاستوریزه و کم‌اسید
-
پنیرهای نرم پاستوریزه مثل پنیر کاتیج
-
عدس و حبوبات پوره‌شده یا سوپ عدس صاف‌شده
-
پودرهای پروتئینی پزشکی (در صورت تجویز پزشک تغذیه)
نکته علمی: در بیماران با زخم دهان (موکوزیت)، غذاهای نرم و ولرم تحمل بهتری دارند و از تحریک مخاط جلوگیری می‌کنند.
۲. کربوهیدرات‌های انرژی‌زا با فیبر ملایم
کربوهیدرات‌ها باید هم انرژی لازم را تأمین کنند و هم از ناراحتی‌های گوارشی پیشگیری کنند.
غذاهای پیشنهادی:
-
برنج سفید یا قهوه‌ای نرم‌شده با روغن زیتون
-
سیب‌زمینی و پوره‌ی آن (با کمی کره یا روغن زیتون)
-
نان سبوس‌دار نرم یا تست‌شده
-
پاستای نرم با سس ملایم
-
اوت‌میل (جو دوسر) پخته با شیر پاستوریزه یا شیر بادام غنی‌شده
نکته: در صورت ابتلا به اسهال، از نان سبوس‌دار سفت یا غذاهای پر فیبر نامحلول پرهیز شود؛ اوت‌میل و برنج سفید مناسب‌ترند.
۳. چربی‌های سالم برای افزایش کالری
چربی‌های مفید به افزایش کالری روزانه کمک می‌کنند بدون اینکه حجم غذا زیاد شود.
همچنین برخی از آن‌ها خاصیت ضدالتهابی دارند که در روند ترمیم بدن مؤثر است.
منابع مناسب:
-
روغن زیتون فرابکر
-
آووکادو (پوره یا در اسموتی)
-
مغزها و کره‌های مغزها (بادام‌زمینی، بادام، فندق) در صورت تحمل
-
روغن کانولا و روغن بذر کتان (در مقادیر کنترل‌شده)
-
کره‌ی حیوانی در حد متعادل برای طعم‌دهی
هشدار: از مصرف چربی‌های ترانس، فست‌فود و غذاهای سرخ‌کردنی خودداری شود؛ این چربی‌ها التهاب سیستمیک را افزایش می‌دهند.
۴. میوه‌ها و سبزیجات ایمن و مفید
میوه و سبزی علاوه بر فیبر محلول، منبع غنی از ویتامین‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها هستند. با این حال، در بیماران نوتروپنیک باید از خطر آلودگی میکروبی پیشگیری شود.
گزینه‌های مناسب:
-
کمپوت پاستوریزه‌ی میوه (سیب، هلو، گلابی)
-
پوره‌ی میوه‌های نرم (موز، سیب پخته)
-
سبزیجات بخارپز یا پوره‌شده (کدو، هویج، سیب‌زمینی شیرین)
-
سوپ سبزیجات نرم با روغن زیتون
-
آب‌میوه‌های پاستوریزه
اجتناب شود از: میوه و سبزی خام بدون پوست یا شسته‌نشده، سالاد بار، جوانه‌ها و آب‌میوه‌ی خانگی در دوره نوتروپنی.
۵. نوشیدنی‌های مغذی و اسموتی‌ها
در دوره‌ای که جویدن سخت یا اشتها کم است، نوشیدنی‌های غنی‌شده بهترین راه برای رساندن کالری و مواد مغذی هستند.
ترکیبات پیشنهادی برای اسموتی‌های پرکالری:
-
شیر پاستوریزه + کره بادام‌زمینی + موز + پودر پروتئین
-
ماست یونانی + عسل + آووکادو
-
شیر بادام + جو دوسر پخته + خرما یا عسل
نکات ایمنی: تمام ترکیبات باید پاستوریزه، تازه و در همان روز مصرف شوند.
۶. غذاهای کم‌بو و ساده برای تهوع
بسیاری از بیماران از بوهای تند یا ادویه‌دار گریزان می‌شوند. در این حالت، غذاهای خنک و بدون بو بهتر تحمل می‌شوند:
پیشنهادها:
-
سیب‌زمینی پوره با کمی کره
-
نان تست ساده با پنیر نرم
-
کراکر ساده
-
سوپ مرغ با هویج پخته
نکته: سرو غذا در دمای اتاق یا کمی سرد معمولاً تهوع را کمتر می‌کند.
۷. تقویت غذاها با افزودنی‌های مغذی (Fortification)
اگر بیمار قادر به خوردن حجم زیاد نیست، می‌توان غذاهای معمول را غنی‌تر کرد تا کالری بیشتری در حجم کمتر دریافت شود:
روش‌ها:
-
افزودن شیرخشک بدون چربی به سوپ یا پوره‌ها
-
اضافه کردن روغن زیتون یا کره به برنج، سیب‌زمینی یا پاستا
-
استفاده از پودر پروتئینی پزشکی (در صورت تجویز) در سوپ، فرنی یا شیر
این تکنیک‌ها باعث افزایش وزن بدون فشار گوارشی می‌شوند.
جمع‌بندی کوتاه این بخش:
بهترین رژیم غذایی برای افزایش وزن بعد از شیمی‌درمانی، ترکیبی از پروتئین کافی، چربی‌های سالم، کربوهیدرات‌های ملایم و ایمنی غذایی بالا است.
هدف این است که بدن به‌آرامی توده عضلانی و ذخایر انرژی خود را بازیابد، نه اینکه صرفاً چربی انباشته کند.
اسنک‌ها و وعده‌های مناسب برای افزایش وزن بعد از شیمی‌درمانی
در دوره‌ی نقاهت پس از شیمی‌درمانی، حجم کم، بافت نرم و ارزش غذایی بالا مهم‌تر از تنوع زیاد است. وعده‌های غذایی باید طوری تنظیم شوند که بیمار در طول روز بدون احساس سنگینی یا تهوع، انرژی کافی دریافت کند. در ادامه، ترکیب‌های غذایی عملی و ایمن آورده شده‌اند:
۱. میان‌وعده‌های پرکالری و خوش‌هضم
این میان‌وعده‌ها کوچک اما انرژی‌زا هستند و می‌توانند بین وعده‌های اصلی مصرف شوند.
نمونه‌ها:
-
ماست یونانی + عسل + موز له‌شده
-
کراکر ساده + پنیر پاستوریزه + چند برش آووکادو
-
نان تست نرم + کره بادام‌زمینی یا فندق + عسل
-
پوره‌ی سیب‌زمینی با کمی کره یا روغن زیتون
-
اسموتی شیر پاستوریزه + خرما + جو دوسر + پودر پروتئین
-
سوپ خامه‌ای سبزیجات (کدو، هویج، سیب‌زمینی) با روغن زیتون
نکته علمی: ترکیب کربوهیدرات + چربی سالم در هر اسنک باعث افزایش پایدار قند خون و کاهش احساس ضعف می‌شود.
۲. دو منوی نمونه‌ی یک‌روزه برای بازسازی وزن
منوی نرم (مناسب زخم دهان یا تهوع):
| وعده | ترکیب پیشنهادی | توضیح علمی |
|---|---|---|
| صبحانه | فرنی با شیر پاستوریزه + موز له‌شده + کمی کره بادام‌زمینی | منبع انرژی سریع و پروتئین نرم |
| میان‌وعده صبح | اسموتی شیر + خرما + پودر پروتئین | غنی از کالری و راحت‌الهضم |
| ناهار | پوره سیب‌زمینی + مرغ پخته ریز شده + روغن زیتون | پروتئین کامل + چربی مفید |
| عصرانه | ماست یونانی + عسل | نرم، خنک، ضدالتهاب مخاط |
| شام | سوپ سبزیجات نرم با جو و روغن زیتون | تأمین آب، فیبر محلول و انرژی |
منوی عادی (برای بیمار بدون زخم یا تهوع):
| وعده | ترکیب پیشنهادی | توضیح علمی |
|---|---|---|
| صبحانه | نان نرم سبوس‌دار + تخم‌مرغ آب‌پز + آووکادو | تعادل پروتئین و چربی سالم |
| میان‌وعده صبح | ماست + عسل + چند مغز خردشده | چربی مفید و ویتامین E |
| ناهار | برنج نرم با ماهی بخارپز + سبزیجات پخته | غذای سبک ولی پرانرژی |
| عصرانه | کراکر + پنیر پاستوریزه | میان‌وعده پرکالری و قابل‌حمل |
| شام | پاستای نرم با سس سفید ملایم + روغن زیتون | انرژی پایدار در شب |
۳. تکنیک‌های خانگی برای افزایش ارزش غذایی غذاها (Fortification)
وقتی بیمار اشتهای کمی دارد، می‌توان غذاهای معمول را غنی‌تر کرد تا در همان حجم، انرژی و پروتئین بیشتری دریافت شود.
روش‌های عملی:
-
افزودن شیرخشک بدون چربی یا پودر پروتئین پزشکی به سوپ، فرنی یا اوت‌میل
-
استفاده از روغن زیتون یا کره برای غنی‌تر کردن پوره‌ها، برنج یا نان تست
-
اضافه‌کردن آووکادو یا کره مغزها به اسموتی‌ها
-
پخت برنج یا پاستا با آب مرغ طبیعی به‌جای آب ساده برای افزایش پروتئین
مثال:
یک پیمانه سوپ سبزیجات معمولی با افزودن یک قاشق پودر شیر و یک قاشق روغن زیتون، حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ کیلوکالری بیشتر خواهد داشت بدون اینکه حجم غذا زیاد شود.
۴. غذاهای مناسب برای قبل و بعد از جلسات شیمی‌درمانی
در روزهایی که بیمار تحت درمان است، باید از غذاهای سنگین یا پرادویه پرهیز کرد تا تهوع کمتر شود.
پیشنهاد پیش از شیمی‌درمانی:
-
کراکر ساده یا بیسکوییت خشک
-
اسموتی خنک با موز و شیر بادام
-
سوپ سبزیجات سبک
پیشنهاد پس از شیمی‌درمانی:
-
برنج نرم یا پوره سیب‌زمینی
-
ماست یونانی خنک
-
اسموتی پروتئینی خنک و کم‌بو
۵. نکات مهم هنگام تغذیه
-
غذا را در محیط آرام و بدون بوی تند سرو کنید.
-
وعده‌ها را کوچک اما مکرر نگه دارید (هر ۲ تا ۳ ساعت).
-
نوشیدنی‌های پرکالری را بین وعده‌ها مصرف کنید، نه همراه غذا تا احساس سیری زودرس ایجاد نشود.
-
در صورت خستگی، وعده‌ها را در ظروف کوچک و جذاب سرو کنید تا اشتها تحریک شود.
با رعایت این اصول و منوهای نمونه، بیمار می‌تواند به‌صورت تدریجی و بدون فشار گوارشی، کالری و پروتئین کافی برای بازسازی بدن خود دریافت کند.
مدیریت علائمی که مانع غذا خوردن می‌شوند
بسیاری از بیماران پس از شیمی‌درمانی، حتی با وجود تمایل به خوردن، به‌دلیل عوارض جانبی داروها نمی‌توانند غذای کافی مصرف کنند. شناخت این علائم و سازگار کردن رژیم غذایی با آن‌ها، یکی از مؤثرترین راه‌های بازگرداندن وزن و انرژی است.
۱. زخم دهان و التهاب مخاط (موکوزیت)
داروهای شیمی‌درمانی سلول‌های سریع‌تکثیر در مخاط دهان را تخریب می‌کنند و باعث زخم، سوزش و درد هنگام خوردن می‌شوند.
توصیه‌های تغذیه‌ای:
-
غذاهای نرم، خنک و بدون ادویه انتخاب کنید (مثل پوره، ماست، اسموتی).
-
از غذاهای ترش، اسیدی، شور یا تند مثل مرکبات، گوجه، فلفل و سرکه پرهیز کنید.
-
غذاها را به دمای ولرم یا سرد مصرف کنید؛ گرما درد را تشدید می‌کند.
-
مایعات را با نی بنوشید تا تماس با زخم کمتر شود.
-
از دهان‌شویه نمکی رقیق (نصف قاشق چای‌خوری نمک در یک لیوان آب) روزی چند بار استفاده کنید.
-
غذاهای خشک مثل بیسکوییت یا نان تست سفت را حذف کنید.
غذاهای مناسب: سوپ نرم، پوره سیب‌زمینی، ماست یونانی، اسموتی شیر و موز، ژله‌ی طبیعی.
۲. تهوع و استفراغ
یکی از شایع‌ترین عوارض شیمی‌درمانی است که معمولاً در ۲۴ تا ۷۲ ساعت پس از تزریق داروها رخ می‌دهد. اگر کنترل نشود، باعث کاهش کالری دریافتی می‌شود.
توصیه‌های تغذیه‌ای:
-
وعده‌ها را کوچک و مکرر کنید (هر ۲–۳ ساعت).
-
از غذاهای ساده، خشک و بی‌بو استفاده کنید: کراکر، برنج ساده، نان تست، سیب‌زمینی پخته.
-
نوشیدنی‌ها را بین وعده‌ها بنوشید، نه همراه غذا، تا معده سنگین نشود.
-
از غذاهای سرد یا ولرم استفاده کنید چون بوی کمتری دارند.
-
زنجبیل تازه در حد ملایم (در چای یا اسموتی) می‌تواند به کاهش تهوع کمک کند، اما فقط در صورت تأیید پزشک.
-
پرهیز از غذاهای چرب، سرخ‌شده و پرادویه.
نکته: در صورت تهوع شدید، پزشک ممکن است داروی ضد تهوع تجویز کند. در این زمان، حتی مایعات شفاف (آب، آب سیب پاستوریزه، چای بابونه) نیز مفید هستند.
۳. اسهال
در برخی بیماران، داروهای شیمی‌درمانی باعث تحریک مخاط روده و افزایش حرکات آن می‌شوند. در این شرایط، مهم‌ترین هدف جلوگیری از کم‌آبی و حفظ الکترولیت‌هاست.
توصیه‌های تغذیه‌ای:
-
از غذاهای با فیبر محلول بالا استفاده کنید: موز، برنج سفید، سیب پخته، نان تست، هویج پخته.
-
از لبنیات خام، سبزی خام، غذاهای چرب و ادویه‌دار پرهیز کنید.
-
مایعات را به‌صورت منظم و جرعه‌جرعه مصرف کنید (ORS، سوپ شفاف، آب برنج).
-
در صورت تداوم بیش از ۲۴ ساعت، حتماً پزشک را مطلع کنید.
۴. یبوست
در مقابل، برخی داروهای ضد تهوع یا ضد درد باعث یبوست می‌شوند. این وضعیت اشتها را کم کرده و احساس سنگینی ایجاد می‌کند.
توصیه‌های تغذیه‌ای:
-
مصرف آب را افزایش دهید (۸–۱۰ لیوان در روز).
-
از فیبرهای محلول مانند اوت‌میل، آلو، سیب، سبزیجات بخارپز استفاده کنید.
-
ورزش سبک روزانه (مثل پیاده‌روی کوتاه) به تحریک حرکات روده کمک می‌کند.
-
در صورت تجویز پزشک، می‌توان از مکمل فیبر یا ملین‌های ایمن استفاده کرد.
۵. تغییر طعم یا بوی غذا (Dysgeusia)
شیمی‌درمانی می‌تواند باعث شود بیمار مزه‌ی فلزی یا تلخ در دهان احساس کند و بسیاری از غذاها بی‌مزه یا ناخوشایند شوند.
توصیه‌های تغذیه‌ای:
-
اگر طعم فلزی حس می‌کنید، از قاشق فلزی نقره‌ای به‌جای پلاستیکی استفاده کنید.
-
غذاها را در دمای سردتر سرو کنید تا بو کمتر شود.
-
افزودن چاشنی‌های ملایم مانند آب‌لیمو شیرین‌شده یا ادویه‌های ملایم مثل شوید یا جعفری به بهبود طعم کمک می‌کند.
-
مصرف گوشت را با ماریناد ملایم (مثلاً آب سیب یا سس ماست) قابل‌تحمل‌تر کنید.
-
استفاده از دهان‌شویه بدون الکل قبل از غذا می‌تواند طعم فلزی را کاهش دهد.
۶. خشکی دهان (Xerostomia)
برخی داروهای ضدسرطان یا پرتو‌درمانی باعث کاهش ترشح بزاق می‌شوند و بلع را دشوار می‌کنند.
توصیه‌های تغذیه‌ای:
-
مصرف مایعات در طول روز افزایش یابد.
-
از غذاهای نرم، مرطوب و نیمه‌مایع استفاده شود (سوپ، خوراک مرغ، اسموتی).
-
مکیدن تکه‌های یخ یا آدامس بدون قند می‌تواند بزاق را تحریک کند.
-
پرهیز از غذاهای خشک و شور مانند چیپس یا بیسکوییت خشک.
کنترل این علائم باعث می‌شود بیمار بتواند تغذیه‌ی مناسب را حفظ کرده، از کاهش وزن بیشتر جلوگیری کند و کیفیت زندگی‌اش در دوره‌ی درمان به‌طور محسوسی بهتر شود.
ویتامین‌ها و مکمل‌های تغذیه‌ای بعد از شیمی‌درمانی
راهنمای علمی برای مصرف ایمن و مؤثر
در دوره‌ی نقاهت پس از شیمی‌درمانی، بدن برای بازسازی سلول‌ها و جبران کمبودهای تغذیه‌ای به ریزمغذی‌ها نیاز دارد. با این حال، مصرف بی‌رویه‌ی مکمل‌ها بدون نظارت پزشک می‌تواند خطرناک باشد، زیرا برخی از آن‌ها ممکن است با داروهای ضدسرطان تداخل داشته یا اثر درمان را کاهش دهند.
در این بخش، مکمل‌هایی که معمولاً نیاز به بررسی دارند را مرور می‌کنیم:
۱. ویتامین D و کلسیم
شیمی‌درمانی و داروهای استروئیدی می‌توانند باعث کاهش جذب کلسیم و کمبود ویتامین D شوند که در درازمدت به ضعف عضلانی و پوکی استخوان منجر می‌شود.
توصیه علمی:
-
سطح ویتامین D باید با آزمایش خون اندازه‌گیری شود.
-
در صورت کمبود، مکمل‌ها باید طبق تجویز پزشک (معمولاً ۱۰۰۰–۲۰۰۰ IU در روز) مصرف شوند.
-
منابع غذایی مفید: ماهی سالمون پخته، زرده تخم‌مرغ، شیر غنی‌شده، ماست پاستوریزه.
۲. ویتامین‌های گروه B (به‌ویژه B12 و فولات)
داروهای ضدسرطان و آنتی‌متابولیت‌ها می‌توانند باعث کاهش جذب فولات و B12 شوند که برای ساخت گلبول‌های قرمز و ترمیم DNA ضروری‌اند.
کمبود آن‌ها موجب خستگی، کم‌خونی و ضعف عمومی می‌شود.
منابع غذایی مناسب: تخم‌مرغ پخته، گوشت مرغ یا ماهی پخته، عدس پوره‌شده، غلات صبحانه غنی‌شده.
مکمل: فقط در صورت تأیید پزشک؛ تزریق یا قرص B12 می‌تواند لازم باشد.
۳. آهن (Iron)
برخی بیماران به‌دلیل خون‌ریزی‌های کوچک یا سوءجذب دچار کم‌خونی فقر آهن می‌شوند. با این حال، مصرف خودسرانه آهن ممکن است عوارض گوارشی یا تداخل دارویی ایجاد کند.
توصیه‌ها:
-
سطح فریتین و هموگلوبین باید قبل از مصرف بررسی شود.
-
منابع طبیعی آهن: گوشت قرمز پخته، عدس، لوبیا، اسفناج پخته.
-
در صورت نیاز به مکمل، پزشک نوع و دوز را بر اساس وضعیت بیمار مشخص می‌کند.
۴. زینک (روی)
زینک نقش مهمی در ترمیم بافت‌ها، ترشح بزاق و عملکرد ایمنی دارد.
در بیماران دچار زخم دهان یا کاهش چشایی، کمبود زینک شایع است.
منابع غذایی: گوشت بوقلمون، تخم‌مرغ، عدس، ماست.
مکمل: در صورت تأیید پزشک، ۸–۱۵ میلی‌گرم در روز؛ دوز بالا بدون نظارت می‌تواند باعث تهوع و تداخل با مس (Copper) شود.
۵. اسیدهای چرب امگا-۳ (Omega-3)
مطالعات نشان داده‌اند که اسیدهای چرب امگا-۳ (EPA/DHA) در کاهش التهاب و بهبود اشتها در بیماران سرطانی نقش دارند.
با این حال، مصرف باید کنترل‌شده باشد زیرا دوزهای بالا می‌توانند خطر خون‌ریزی را افزایش دهند.
منابع طبیعی: ماهی سالمون یا تُن پخته، گردو، روغن بذر کتان.
مکمل: تنها در صورت تأیید پزشک یا دایتیشن، به‌ویژه اگر بیمار داروی ضدانعقاد مصرف می‌کند.
۶. آنتی‌اکسیدان‌ها (ویتامین C، E، سلنیوم)
در حالی‌که آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن نقش محافظتی دارند، مصرف دوزهای بالای آن‌ها همزمان با شیمی‌درمانی ممکن است اثر داروها را کاهش دهد.
نکته بسیار مهم:
-
از مصرف خودسرانه مکمل‌های حاوی دوز بالا از ویتامین C، E، یا سلنیوم در حین یا بلافاصله بعد از شیمی‌درمانی پرهیز شود مگر با تجویز پزشک.
-
آنتی‌اکسیدان‌ها بهتر است از طریق مواد غذایی طبیعی (میوه‌ها و سبزیجات پخته یا پوره‌شده) دریافت شوند.
۷. مکمل‌های گیاهی و فرآورده‌های طبیعی
برخی مکمل‌های گیاهی مانند جینسینگ، زردچوبه غلیظ، یا مخمر سنت‌جان (St. John’s Wort) می‌توانند با داروهای ضدسرطان یا داروهای ضدتهوع تداخل کنند.
بنابراین:
-
هیچ مکمل گیاهی نباید بدون اطلاع پزشک مصرف شود.
-
حتی ترکیبات طبیعی ممکن است باعث تغییر در متابولیسم داروها شوند.
بهترین راه برای اطمینان از دریافت ویتامین‌ها و مواد معدنی، استفاده از رژیم غذایی متنوع، پاستوریزه و ایمن است.
مکمل‌ها تنها زمانی باید وارد برنامه‌ی بیمار شوند که پزشک یا دایتیشن آن را بر اساس آزمایش‌ها تجویز کرده باشد.
هیدراتاسیون و جایگزینی مایعات بعد از شیمی‌درمانی
پیشگیری از کم‌آبی و حفظ تعادل الکترولیتی
در طول درمان‌های شیمی‌درمانی، بدن به‌طور مداوم در معرض دفع مایعات و املاح از طریق تهوع، استفراغ، تعریق و اسهال قرار دارد. بسیاری از داروهای ضدسرطان نیز از طریق کلیه‌ها دفع می‌شوند؛ بنابراین، مصرف مایعات کافی برای حفظ سلامت کلیه‌ها و تسریع دفع مواد زاید اهمیت حیاتی دارد.
۱. میزان نیاز روزانه به مایعات
نیاز به مایعات بسته به سن، وزن و شرایط درمان متفاوت است، اما در بیشتر بیماران:
-
۸ تا ۱۰ لیوان (حدود ۲ تا ۲.۵ لیتر در روز) توصیه می‌شود.
-
در صورت وجود تب، اسهال یا استفراغ، این مقدار باید افزایش یابد.
-
رنگ ادرار بهترین شاخص وضعیت آب بدن است: رنگ زرد روشن نشانه‌ی هیدراتاسیون مناسب است.
۲. بهترین گزینه‌های مایع برای بیماران
مایعات باید علاوه بر تأمین آب، مقداری الکترولیت (سدیم و پتاسیم) نیز داشته باشند تا از اختلال الکترولیتی جلوگیری شود.
مایعات مفید:
-
آب آشامیدنی سالم و جوشیده
-
سوپ‌های شفاف (مرغ، سبزیجات، جو)
-
محلول‌های ORS (برای جبران سدیم و پتاسیم در اسهال یا استفراغ)
-
آب نارگیل طبیعی (در صورت دسترسی)
-
آب‌میوه‌های پاستوریزه (سیب، هلو، گلابی)
-
چای‌های گیاهی ملایم مانند بابونه و زنجبیل در حد مجاز
نکته: نوشیدنی‌ها باید در دمای ولرم یا خنک مصرف شوند تا احتمال تهوع کمتر شود.
۳. نوشیدنی‌هایی که باید با احتیاط مصرف شوند
-
نوشیدنی‌های حاوی کافئین (قهوه، چای پررنگ، نوشابه‌های انرژی‌زا) باعث افزایش دفع ادرار و کم‌آبی می‌شوند.
-
آب‌میوه‌های ترش (مرکبات، انار، کیوی) ممکن است زخم دهان را تحریک کنند.
-
نوشیدنی‌های بسیار شیرین یا گازدار می‌توانند نفخ و تهوع ایجاد کنند.
بنابراین، انتخاب نوشیدنی باید بر اساس تحمل گوارشی بیمار و وضعیت دهان و معده تنظیم شود.
۴. علائم هشداردهنده کم‌آبی بدن
در بیماران ضعیف یا تحت درمان فعال، کم‌آبی (Dehydration) می‌تواند به سرعت خطرناک شود.
اگر هر یک از علائم زیر مشاهده شد، باید بلافاصله با پزشک تماس گرفته شود:
-
کاهش دفعات یا حجم ادرار
-
ادرار تیره یا با بوی تند
-
خشکی دهان و زبان
-
گیجی یا سرگیجه
-
افزایش ضربان قلب یا احساس ضعف شدید
-
تب یا استفراغ‌های مکرر
در چنین مواردی، تزریق مایعات و الکترولیت‌ها به‌صورت وریدی در بیمارستان ممکن است لازم شود.
۵. تعادل سدیم و پتاسیم
داروهای شیمی‌درمانی می‌توانند سطح الکترولیت‌ها را تغییر دهند. برای حفظ تعادل:
-
از محلول‌های ORS آماده یا خانگی استفاده شود (۱ لیتر آب + ۶ قاشق چای‌خوری شکر + نصف قاشق چای‌خوری نمک).
-
در صورت کاهش پتاسیم (احساس ضعف یا تپش قلب)، مصرف موز پخته یا پوره‌شده می‌تواند کمک کند.
-
از مصرف زیاد نمک یا مکمل‌های پتاسیم بدون تجویز پزشک باید پرهیز شود.
۶. نکات عملی برای نوشیدن راحت‌تر
-
مایعات را در مقادیر کم و در فواصل منظم بنوشید، نه یک‌باره.
-
از نی استفاده کنید تا تماس مستقیم با زخم‌های دهان کاهش یابد.
-
بطری یا لیوان‌های کوچک‌تر انگیزه‌ی نوشیدن را افزایش می‌دهند.
-
نوشیدنی‌های شفاف یا طعم‌دار ملایم معمولاً تحمل بهتری دارند.
جمع‌بندی:
حفظ آب و الکترولیت کافی نه‌تنها از آسیب کلیوی پیشگیری می‌کند، بلکه به دفع سریع‌تر داروها، بهبود انرژی و جلوگیری از سرگیجه و ضعف کمک می‌کند.
هرگونه تغییر در ادرار، رنگ پوست، یا احساس خشکی باید جدی گرفته شود و به پزشک اطلاع داده شود.
چه غذاهایی را نباید بعد از شیمی‌درمانی بخوریم؟
فهرست غذاهای پرریسک برای بیماران در حال درمان یا نوتروپنی
در دوران شیمی‌درمانی، سیستم ایمنی بدن تضعیف می‌شود و کوچک‌ترین آلودگی غذایی می‌تواند منجر به عفونت باکتریایی یا قارچی شدید شود.
به همین دلیل، رعایت اصول ایمنی غذایی به اندازه‌ی درمان دارویی اهمیت دارد. در ادامه، گروه غذاهایی که باید موقتاً حذف یا محدود شوند آورده شده است:
۱. غذاهای خام یا نیم‌پز
این دسته بیشترین خطر انتقال باکتری‌ها (مثل سالمونلا، لیستریا و اشرشیاکلی) را دارند.
نمونه‌ها:
-
تخم‌مرغ خام یا نیم‌پز (مثل سس مایونز خانگی یا تری‌پودینگ)
-
گوشت، مرغ یا ماهی نیم‌پز یا گریل‌نشده
-
سوشی و ساشیمی
-
همبرگرهایی که داخلشان صورتی باقی مانده است
جایگزین ایمن: همه‌ی منابع پروتئینی باید کاملاً پخته و دمای داخلی آن‌ها به‌حداقل ۷۵ درجه سانتی‌گراد برسد.
۲. لبنیات غیرپاستوریزه
لبنیات خام منبع بالقوه‌ی باکتری‌های خطرناک مثل لیستریا هستند که در بیماران با ضعف ایمنی می‌توانند عفونت سیستمیک ایجاد کنند.
ممنوع‌ها:
-
شیر خام محلی یا فله‌ای
-
پنیرهای نرم غیرپاستوریزه (مثل بری، کاممبر، فتا، بلوچیز)
-
ماست یا دوغ سنتی تهیه‌شده از شیر خام
جایگزین: لبنیات پاستوریزه و صنعتی با بسته‌بندی معتبر.
۳. میوه‌ها و سبزیجات خام و نشسته
هر سطح خام ممکن است باکتری یا قارچ داشته باشد.
در بیماران نوتروپنیک باید از خوردن این خوراکی‌ها خودداری شود.
ممنوع‌ها:
-
سالادهای آماده‌ی رستورانی یا سالاد بارها
-
جوانه‌های خام (مثل شبدر، ماش یا یونجه)
-
سبزیجات برگ‌دار خام (کاهو، جعفری، گشنیز، ریحان)
جایگزین:
-
میوه‌ی پوست‌کنده (مثل موز، سیب پخته، هلو پوست‌کنده)
-
سبزیجات بخارپز یا پخته‌شده کامل (کدو، هویج، لوبیا سبز).
۴. غذاهای مانده یا نگهداری‌شده در دمای اتاق
سیستم ایمنی ضعیف، حتی در برابر مقدار کمی آلودگی غذایی نیز آسیب‌پذیر است.
نکات ایمنی:
-
غذای پخته نباید بیش از ۲ ساعت در دمای اتاق بماند.
-
باقیمانده غذا باید بلافاصله در یخچال نگهداری شود (کمتر از ۴ درجه).
-
گرم‌کردن مجدد فقط یک‌بار مجاز است و باید تا جوش کامل انجام شود.
۵. غذاهای فرآوری‌شده، شور یا دودی
غذاهای کنسروی، سوسیس، کالباس و محصولات دودی حاوی نیترات، نمک بالا و ترکیبات شیمیایی‌اند که می‌توانند باعث التهاب گوارشی و فشار به کبد شوند.
ممنوع‌ها:
-
سوسیس، کالباس، گوشت‌های دودی
-
ماهی کنسروی پرنمک
-
ترشی‌های صنعتی تند
جایگزین: مرغ یا ماهی پخته تازه، تخم‌مرغ آب‌پز کامل، حبوبات پوره‌شده.
۶. نوشیدنی‌های نامناسب
برخی نوشیدنی‌ها باعث تهوع، تحریک معده یا کم‌آبی می‌شوند.
پرهیز شود از:
-
نوشیدنی‌های گازدار و شیرین (نوشابه، انرژی‌زا)
-
قهوه غلیظ و چای پررنگ
-
آب‌میوه‌های خانگی یا غیرپاستوریزه
-
الکل (تضعیف‌کننده سیستم ایمنی و کبد)
جایگزین:
آب، آب‌میوه پاستوریزه، چای بابونه، سوپ رقیق، شیر پاستوریزه.
۷. خوراکی‌های اسیدی یا تند
در بیماران دارای زخم دهان یا التهاب معده، این غذاها درد، سوزش و تهوع را تشدید می‌کنند.
ممنوع‌ها: مرکبات (پرتقال، گریپ‌فروت، لیمو)، گوجه‌فرنگی خام، فلفل تند، ترشی، سرکه.
جایگزین: پوره میوه‌های ملایم (سیب پخته، موز، هلو)، غذاهای ولرم و بی‌ادویه.
نکته حیاتی: ایمنی آشپزخانه
-
دست‌ها پیش و پس از تماس با مواد غذایی حداقل ۲۰ ثانیه با آب و صابون شسته شوند.
-
تخته‌ی گوشت و سبزی از هم جدا باشد.
-
از ظروف چوبی متخلخل استفاده نشود.
-
یخچال به‌طور منظم ضدعفونی و دمای آن کنترل شود.
پایش وزن و زمان مراجعه به پزشک یا متخصص تغذیه
ارزیابی مداوم برای پیشگیری از سوءتغذیه پنهان
افزایش وزن بعد از شیمی‌درمانی باید تدریجی، هدفمند و کنترل‌شده باشد. بسیاری از بیماران تصور می‌کنند تا زمانی که غذا می‌خورند، وضعیت‌شان خوب است، اما در واقع ممکن است وزن، ترکیب بدن و قدرت عضلانی به‌صورت پنهان در حال کاهش باشد. پایش منظم، راهی برای تشخیص زودهنگام این وضعیت است.
۱. پایش وزن بدن
-
وزن باید هفته‌ای یک بار در ساعت و شرایط مشابه اندازه‌گیری شود (ترجیحاً صبح، قبل از صبحانه).
-
افزایش ۰.۵ تا ۱ کیلوگرم در هفته، نرخ مناسب و ایمن برای بازیابی وزن است.
-
کاهش وزن بیش از ۲٪ در یک هفته یا ۵٪ در یک ماه نشانه‌ی هشدار است و باید بررسی شود.
نکته: در برخی بیماران، تورم (ادم) ممکن است باعث افزایش کاذب وزن شود؛ بنابراین پزشک باید وضعیت بالینی را تفسیر کند.
۲. ارزیابی ترکیب بدن
وزن به‌تنهایی شاخص کافی نیست. گاهی بیمار وزن ثابت دارد اما عضلاتش تحلیل رفته است (Sarcopenic Obesity).
به همین دلیل، ارزیابی‌های دقیق‌تر نیز لازم است:
-
اندازه‌گیری دور بازو، دور ساق و ضخامت عضله
-
ارزیابی عملکردی (قدرت گرفتن دست با دینامومتر)
-
در صورت امکان، اندازه‌گیری ترکیب بدن (BIA یا DEXA) برای تفکیک توده‌ی چربی و عضله
۳. پایش دریافت انرژی و پروتئین
-
ثبت میزان غذای مصرفی در طول روز یا هفته (Food Diary) کمک می‌کند تا دایتیشن ارزیابی دقیقی از دریافت کالری داشته باشد.
-
اگر بیمار نتواند حداقل ۶۰ تا ۷۰ درصد از نیاز انرژی روزانه خود را دریافت کند، نیاز به مکمل‌های خوراکی یا مشاوره تخصصی است.
۴. علائم هشداردهنده سوءتغذیه یا کم‌آبی
در صورت بروز علائم زیر باید فوراً با پزشک تماس گرفته شود:
-
کاهش وزن بیش از ۲٪ در یک هفته یا ۵٪ در ماه
-
ضعف یا بی‌حالی مداوم
-
تب یا عفونت مکرر
-
کاهش اشتها بیش از ۳ روز متوالی
-
تهوع، استفراغ یا اسهال کنترل‌نشده
-
کاهش قابل‌توجه در حجم یا دفعات ادرار
۵. نقش متخصص تغذیه انکولوژی
متخصص تغذیه‌ی بالینی یا دایتیشن انکولوژی، مهم‌ترین عضو تیم درمان در مرحله‌ی نقاهت است. وظایف او شامل:
-
ارزیابی دقیق وضعیت تغذیه‌ای و ترکیب بدن
-
تنظیم برنامه‌ی غذایی شخصی‌سازی‌شده
-
تجویز مکمل‌های خوراکی یا ویتامینی در صورت نیاز
-
هماهنگی با پزشک معالج برای جلوگیری از تداخل دارویی
نکته: در بیماران تحت درمان فعال، ارزیابی تغذیه‌ای باید حداقل ماهی یک‌بار انجام شود.
۶. پایش روانی و انگیزشی
کاهش اشتها گاهی ناشی از افسردگی یا اضطراب پس از درمان است.
در این موارد، همکاری روان‌درمانگر با دایتیشن می‌تواند به بهبود اشتها و کیفیت زندگی بیمار کمک کند.
جمع‌بندی:
افزایش وزن سالم بعد از شیمی‌درمانی فقط با خوردن بیشتر اتفاق نمی‌افتد، بلکه به پایش دقیق وزن، ترکیب بدن، کالری مصرفی و سلامت عمومی نیاز دارد.
هر تغییر ناگهانی در وزن یا اشتها باید جدی گرفته شود تا از پیشرفت سوءتغذیه جلوگیری شود.
جمع‌بندی نهایی
پنج اصل طلایی برای افزایش وزن ایمن بعد از شیمی‌درمانی
کاهش وزن پس از شیمی‌درمانی، واکنشی طبیعی بدن به استرس درمان و تغییرات متابولیکی است، اما اگر به‌موقع اصلاح نشود، می‌تواند روند بهبودی را به تأخیر بیندازد. هدف از تغذیه در این دوره، بازیابی انرژی، حفظ توده عضلانی و تقویت ایمنی بدن است، نه صرفاً بالا بردن وزن عددی.
در ادامه، پنج اصل کلیدی که بر اساس شواهد علمی بیشترین تأثیر را دارند آورده شده است:
اصل اول: افزایش تدریجی کالری و وعده‌های کوچک
به‌جای وعده‌های سنگین، ۵ تا ۶ وعده‌ی کوچک و متعادل در روز مصرف کنید. این روش به سیستم گوارش کمک می‌کند و از تهوع یا سیری زودرس جلوگیری می‌نماید. افزایش کالری باید به‌آرامی و از منابع سالم باشد — نه با قند و فست‌فود، بلکه با روغن زیتون، مغزها، لبنیات پاستوریزه و پوره‌ها.
اصل دوم: پروتئین کافی برای بازسازی بدن
هر وعده باید حاوی منبع پروتئین باشد تا عضلات بازسازی شوند و ضعف کاهش یابد.
ترکیب پروتئین‌های حیوانی (تخم‌مرغ، ماهی پخته، مرغ) و گیاهی (عدس، لوبیا، حُمص) باعث جذب بهتر و تعادل اسیدهای آمینه می‌شود.
میانگین نیاز: ۱.۲ تا ۱.۵ گرم پروتئین به‌ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز.
اصل سوم: ایمنی غذایی همیشه در اولویت است
در دوره‌ی نوتروپنی یا ضعف ایمنی، حتی یک غذای خام یا آلوده می‌تواند خطرناک باشد.
همه‌ی غذاها باید پاستوریزه، پخته و تازه تهیه شوند.
لبنیات، گوشت و تخم‌مرغ خام، سوشی، سبزیجات شسته‌نشده و غذاهای مانده باید کاملاً حذف شوند.
اصل چهارم: نوشیدن کافی مایعات
کم‌آبی باعث ضعف، سردرد و اختلال در دفع سموم دارویی می‌شود.
حداقل ۸ تا ۱۰ لیوان مایع در روز بنوشید — شامل آب، سوپ شفاف، آب‌میوه‌ی پاستوریزه و چای بابونه.
از نوشیدنی‌های کافئین‌دار یا شیرین پرهیز کنید.
اصل پنجم: همکاری مستمر با پزشک و متخصص تغذیه
بدن هر بیمار پاسخ متفاوتی به درمان می‌دهد.
بنابراین، رژیم غذایی باید تحت نظر متخصص تغذیه‌ی انکولوژی طراحی شود تا تداخل دارویی، کمبود ریزمغذی‌ها و مشکلات گوارشی به‌موقع شناسایی و اصلاح شوند.
هرگونه کاهش وزن ناگهانی یا بی‌میلی به غذا باید سریع گزارش شود.
:افزایش وزن بعد از شیمی درمانی زمانی ایمن و پایدار است که همزمان سه اصل رعایت شود:
۱) تغذیه‌ی غنی و ضدالتهاب،
۲) پایش منظم وزن و ترکیب بدن،
۳) هماهنگی کامل با تیم درمان.
به این ترتیب، بدن به‌تدریج توان خود را بازمی‌یابد، سیستم ایمنی تقویت می‌شود، و بیمار می‌تواند با انرژی بیشتری روند بهبودی را طی کند.
منابع علمی پیشنهادی
-
NCCN Guidelines for Patients: Nutrition in Cancer Care (2024)
-
ASPEN Clinical Guidelines: Nutrition Support in Oncology (2024)
-
ESMO Handbook of Nutrition and Cancer (2023 Edition)
-
NIH Office of Dietary Supplements — Cancer Nutrition Factsheets
-
Oncology Nursing Society (ONS) Symptom Management Guidelines
