زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی؛ مشکلی رایج اما قابل درمان
شیمی‌درمانی اگرچه یکی از مؤثرترین روش‌ها برای نابودی سلول‌های سرطانی است، اما می‌تواند بر سلول‌های سالم بدن نیز اثر بگذارد. یکی از عوارض شایع این درمان، زخم‌های دهان یا التهاب مخاط دهان (oral mucositis) است که در حدود نیمی از بیماران شیمی‌درمانی‌شده رخ می‌دهد. این زخم‌ها ممکن است کوچک و سطحی باشند یا به شکل زخم‌های دردناک و گسترده، کل دهان، زبان و حلق را درگیر کنند.
زخم‌های دهان می‌توانند باعث درد، سوزش، خشکی دهان، تغییر در طعم غذا، و مشکل در خوردن و صحبت‌کردن شوند. در برخی بیماران شدت زخم‌ها آن‌قدر زیاد است که روند تغذیه و حتی ادامه‌ی درمان سرطان را مختل می‌کند. با این حال، نکته‌ی مهم این است که این زخم‌ها قابل پیشگیری و درمان هستند؛ اگر به‌موقع مراقبت‌های لازم انجام شود و بیمار با روش‌های خانگی و پزشکی درست آشنا باشد.
هدف از این مقاله، ارائه‌ی یک راهنمای کامل برای بیماران و خانواده‌های آن‌هاست تا بدانند:
-
چرا این زخم‌ها ایجاد می‌شوند،
-
چه علائمی دارند،
-
و چگونه می‌توان با روش‌های خانگی، تغذیه‌ی مناسب و درمان‌های تخصصی، آن‌ها را کنترل و درمان کرد.
در ادامه، گام‌به‌گام از علت‌های اصلی شروع می‌کنیم تا به راهکارهای قطعی و قابل اجرا برای کاهش درد و بهبود سریع‌تر زخم‌های دهان برسیم.
چرا زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی ایجاد می‌شود؟
زخم‌های دهان یکی از شایع‌ترین عوارض جانبی درمان‌های ضد سرطان هستند. پزشکان به این مشکل «التهاب و زخم مخاط دهان» یا Mucositis می‌گویند. دلیل اصلی آن این است که داروهای شیمی‌درمانی فقط سلول‌های سرطانی را از بین نمی‌برند؛ بلکه به سلول‌های سالمی هم آسیب می‌زنند که سرعت تقسیم بالایی دارند — مثل سلول‌های پوشاننده‌ی دهان و دستگاه گوارش.
در نتیجه، مخاط دهان نازک، خشک و آسیب‌پذیر می‌شود و کوچک‌ترین تحریک، مثل غذا خوردن یا حتی صحبت کردن، می‌تواند باعث زخم و درد شود.
علت‌های اصلی بروز زخم دهان پس از شیمی‌درمانی
۱. تخریب سلول‌های مخاط دهان
داروهای شیمی‌درمانی طوری طراحی شده‌اند که سلول‌های در حال تقسیم سریع را هدف بگیرند، چون سلول‌های سرطانی هم با همین ویژگی رشد می‌کنند.
اما سلول‌های مخاط دهان هم همین ویژگی را دارند. وقتی این سلول‌ها آسیب ببینند:
-
پوشش محافظ دهان نازک می‌شود،
-
التهاب و قرمزی ظاهر می‌شود،
-
و در نهایت، زخم‌های باز و دردناک ایجاد می‌شود.
به همین دلیل است که معمولاً ۵ تا ۱۰ روز بعد از شروع شیمی‌درمانی، زخم‌ها بروز پیدا می‌کنند.
۲. کاهش ایمنی بدن و افزایش عفونت‌ها
شیمی‌درمانی تعداد گلبول‌های سفید را کاهش می‌دهد. این سلول‌ها مسئول مبارزه با عفونت‌ها هستند.
وقتی سیستم ایمنی ضعیف شود:
-
باکتری‌ها و قارچ‌های طبیعی دهان رشد بیش از حد می‌کنند،
-
زخم‌ها دیرتر ترمیم می‌شوند،
-
و گاهی حتی به شکل عفونت‌های دردناک (مثل برفک دهان یا «کاندیدیاز») درمی‌آیند.
این حالت در بیمارانی که تغذیه ضعیف دارند یا از داروهای استروئیدی استفاده می‌کنند، بیشتر دیده می‌شود.
۳. خشکی دهان (کاهش ترشح بزاق)
بزاق نقش مهمی در محافظت از بافت دهان دارد؛ چون:
-
محیط دهان را مرطوب نگه می‌دارد،
-
باکتری‌ها را کاهش می‌دهد،
-
و باعث ترمیم سریع‌تر زخم‌ها می‌شود.
اما داروهای شیمی‌درمانی (و برخی داروهای همراه مثل ضد تهوع یا ضد درد) می‌توانند غدد بزاقی را موقتاً ضعیف کنند.
خشکی دهان باعث می‌شود مخاط دهان ترک بخورد، حساس شود و مستعد زخم گردد.
۴. عوامل تشدیدکننده
در کنار سه علت اصلی بالا، چند عامل دیگر هم می‌توانند شدت زخم‌ها را بیشتر کنند:
-
مسواک زدن خشن یا بهداشت ضعیف دهان
-
مصرف سیگار یا نوشیدنی‌های اسیدی
-
استفاده از دندان‌پروتز نامناسب
-
کمبود ویتامین‌ها (به‌ویژه ویتامین B و C)
-
استرس و اضطراب شدید در دوران درمان
علائم زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی
زخم‌های دهان معمولاً بین روز پنجم تا دهم بعد از شروع شیمی‌درمانی ظاهر می‌شن و بسته به نوع دارو، شدت درمان و وضعیت ایمنی بدن، ممکنه خفیف یا بسیار شدید باشن. در بسیاری از بیماران، اولین نشانه‌ها با سوزش یا خشکی دهان شروع می‌شن و به تدریج به زخم‌های باز و دردناک تبدیل می‌شن.
شناخت علائم اولیه کمک می‌کنه که بیمار زودتر درمان رو شروع کنه و از پیشرفت زخم جلوگیری بشه.
علائم اولیه
در روزهای اول ممکنه بیمار احساس کنه:
-
دهانش خشک‌تر از حالت معمول شده،
-
هنگام غذا خوردن یا صحبت کردن سوزش حس می‌کنه،
-
یا طعم غذاها تغییر کرده (طعمی فلزی یا تلخ احساس می‌شود).
در این مرحله هنوز زخم‌ها تشکیل نشده‌اند، اما التهاب در حال آغاز است.
علائم پیشرفته‌تر (ظاهر زخم‌ها)
اگر التهاب پیشرفت کند، ممکن است علائم زیر بروز پیدا کند:
-
قرمزی، التهاب و تورم در لثه، زبان یا گونه‌ها
-
زخم‌های سفید یا زردرنگ روی مخاط دهان، زبان یا کام
-
درد شدید هنگام خوردن، آشامیدن یا حتی صحبت کردن
-
بوی ناخوشایند دهان
-
خونریزی یا ترشح خفیف از محل زخم‌ها
-
در برخی موارد، تب خفیف یا علائم عفونت قارچی (برفک) ظاهر می‌شود.
زخم‌ها معمولاً در قسمت‌های نرم دهان مثل داخل گونه، زیر زبان و حلق دیده می‌شن و ممکنه با هم ترکیب بشن و سطح وسیعی رو درگیر کنن.
علائم هشداردهنده (نیاز به مراجعه به پزشک)
اگر هر یک از موارد زیر دیده شود، بیمار باید سریع با پزشک یا پرستار خود تماس بگیرد:
-
درد غیرقابل‌تحمل که مانع غذا خوردن یا خواب می‌شود
-
تب بالای ۳۸ درجه یا لرز
-
خونریزی مکرر یا زخم‌های عمیق
-
نشانه‌های کم‌آبی بدن (به دلیل ناتوانی در نوشیدن مایعات)
-
سفید شدن ضخیم زبان و داخل گونه‌ها (نشانه‌ی عفونت قارچی)
درجه‌بندی شدت زخم دهان
پزشکان برای ارزیابی شدت، معمولاً زخم‌ها را در چهار درجه تقسیم می‌کنند:
| درجه | توضیح وضعیت | وضعیت تغذیه |
|---|---|---|
| درجه ۱ | قرمزی و التهاب خفیف بدون زخم | تغذیه طبیعی ممکن است |
| درجه ۲ | وجود زخم‌های کوچک دردناک | بیمار فقط غذاهای نرم می‌خورد |
| درجه ۳ | زخم‌های متعدد و درد شدید | بیمار نیاز به رژیم مایع دارد |
| درجه ۴ | زخم‌های وسیع، عفونت و ناتوانی در خوردن | نیاز به تغذیه وریدی یا لوله‌ای |
مراقبت دهان و دندان در دوران شیمی‌درمانی
در دوران شیمی‌درمانی، مراقبت از دهان فقط به معنی مسواک زدن نیست، بلکه بخشی از درمان حمایتی سرطان محسوب می‌شود. چون دهان سالم، احتمال عفونت را پایین می‌آورد، تحمل بیمار را در برابر داروها افزایش می‌دهد و کیفیت زندگی‌اش را بهتر می‌کند.
قبل از شروع شیمی‌درمانی
پیش از اولین جلسه شیمی‌درمانی، بیمار باید حتماً توسط دندان‌پزشک معاینه شود.
در این معاینه معمولاً:
-
پوسیدگی‌ها یا عفونت‌های لثه درمان می‌شوند،
-
دندان‌های لق یا پروتزهای نامناسب بررسی و اصلاح می‌شوند،
-
و پزشک دهان‌دندان راهنمایی لازم درباره‌ی بهداشت در طول درمان ارائه می‌دهد.
این کار به‌ظاهر ساده، اما می‌تواند احتمال بروز زخم و عفونت را در هفته‌های بعد تا نصف کاهش دهد.
در طول شیمی‌درمانی
مراقبت روزانه باید با دقت انجام شود. در ادامه روتین پیشنهادی برای بیماران آورده شده است:
۱. مسواک زدن ملایم
-
از مسواک نرم (soft) یا مخصوص بیماران دهان حساس استفاده شود.
-
حداقل دو تا سه بار در روز با خمیر دندان بدون الکل و بدون طعم تند مسواک زده شود.
-
از فشار دادن بیش از حد پرهیز شود تا زخم ایجاد نشود.
اگر مسواک زدن دردناک است، می‌توان از پنبه آغشته به دهان‌شویه نمکی برای تمیز کردن دهان استفاده کرد.
۲. دهان‌شویه‌های ملایم
-
بهترین گزینه‌ها:
-
آب گرم + کمی نمک (نصف قاشق چای‌خوری در یک لیوان آب)
-
یا محلول جوش‌شیرین (یک قاشق چای‌خوری در یک لیوان آب)
-
-
از دهان‌شویه‌های الکلی یا تند (مثل کلرهگزیدین الکلی) خودداری کنید چون باعث تحریک مخاط می‌شوند.
-
شستشو باید روزی ۴ تا ۵ بار انجام شود، مخصوصاً بعد از هر وعده غذا.
۳. حفظ رطوبت دهان
خشکی دهان یکی از دلایل اصلی زخم است. برای کاهش آن:
-
مایعات بنوشید (به‌ویژه آب سرد یا آب‌میوه‌ی طبیعی رقیق‌شده)،
-
از مکیدن تکه‌های یخ یا آدامس بدون قند استفاده کنید،
-
هوای محیط را با دستگاه بخور یا مرطوب‌کننده، مرطوب نگه دارید.
در برخی بیماران، پزشک ممکن است ژل‌های مرطوب‌کننده‌ی دهان یا اسپری بزاق مصنوعی تجویز کند.
۴. رژیم غذایی مناسب برای محافظت از دهان
-
از غذاهای نرم، پوره‌ای و خنک استفاده شود.
-
غذاهای تند، ترش، شور یا داغ کاملاً ممنوع است.
-
از مصرف الکل، سیگار، قهوه‌ی غلیظ و نوشیدنی‌های گازدار خودداری شود.
-
در صورت زخم شدید، از نی برای نوشیدن مایعات استفاده کنید تا تماس مستقیم با زخم‌ها کمتر شود.
۵. مراقبت از لب‌ها و زبان
-
لب‌ها را روزی چند بار با وازلین یا بالم لب مرطوب کنید.
-
زبان را با برس نرم یا گاز استریل به‌آرامی تمیز کنید تا جرم و باکتری‌ها کاهش یابد.
بعد از پایان شیمی‌درمانی
پس از پایان دوره‌ی درمان، همچنان باید مراقبت‌های دهان ادامه پیدا کند.
سلول‌های مخاط دهان برای ترمیم کامل معمولاً به ۲ تا ۳ هفته زمان نیاز دارند.
تا زمانی که زخم‌ها کاملاً بهبود نیافته‌اند:
-
دهان‌شویه و آب نمک را ادامه دهید،
-
از غذاهای ملایم استفاده کنید،
-
و از هرگونه تحریک مکانیکی دهان پرهیز کنید.
درمان‌های خانگی و طبیعی زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی
در بسیاری از بیماران، زخم دهان در حدی نیست که نیاز به بستری یا درمان دارویی سنگین داشته باشه. در این موارد، مجموعه‌ای از روش‌های ساده و ایمن می‌تونه به کاهش درد، پیشگیری از عفونت و تسریع ترمیم کمک کنه.
۱. شستشو با محلول آب‌نمک یا جوش‌شیرین
این ساده‌ترین و مؤثرترین روش خانگی است.
-
طرز تهیه:
-
نصف قاشق چای‌خوری نمک یا جوش‌شیرین را در یک لیوان آب ولرم حل کنید.
-
دهان را روزی ۴–۵ بار (به‌ویژه بعد از غذا و قبل از خواب) با آن شستشو دهید.
-
-
اثر: ضد التهاب، ضد باکتری، کاهش تحریک مخاط.
۲. مکیدن تکه‌های یخ (کرایوتراپی دهانی)
مطالعات نشان داده‌اند که مکیدن تکه‌های یخ در حین تزریق داروهای شیمی‌درمانی (مثل 5-FU) می‌تواند تا ۵۰٪ از بروز زخم‌های دهان جلوگیری کند.
-
یخ باعث تنگ شدن رگ‌های خونی دهان و کاهش تماس دارو با سلول‌های مخاطی می‌شود.
-
می‌توان از تکه‌های کوچک یخ یا پوره یخ استفاده کرد.
۳. عسل طبیعی
عسل خاصیت ضدباکتری، ضدالتهاب و ترمیم‌کنندگی دارد.
-
می‌توان روزی دو تا سه بار مقدار کمی عسل طبیعی را با قاشق تمیز روی زخم‌ها قرار داد یا آرام در دهان حل کرد.
-
مطالعات بالینی (مثلاً در Supportive Care in Cancer, 2019) نشان داده‌اند که عسل می‌تواند زمان ترمیم زخم دهان را تا چند روز کاهش دهد.
۴. ژل یا آب آلوئه‌ورا
آلوئه‌ورا به‌دلیل ترکیبات ضدالتهابی‌اش، یکی از گزینه‌های ایمن برای کاهش درد زخم‌های دهانی است.
-
از ژل خالص آلوئه‌ورا بدون الکل استفاده شود.
-
روزی دو بار مقدار کمی از ژل روی زخم مالیده شود.
-
در برخی بیماران، آلوئه‌ورا احساس خنکی و تسکین سریع ایجاد می‌کند.
۵. روغن نارگیل یا روغن کنجد (روش Oil Pulling)
این روش سنتی در طب آیورودا، به‌عنوان ضدباکتری و نرم‌کننده‌ی دهان شناخته شده است.
-
صبح‌ها یک قاشق چای‌خوری روغن را در دهان بچرخانید (حدود ۳۰ ثانیه تا یک دقیقه).
-
سپس تف کنید و دهان را با آب گرم بشویید.
-
این کار باعث کاهش میکروب‌ها، نرم شدن مخاط و بهبود بوی دهان می‌شود.
۶. مصرف مایعات خنک و نرم
زخم‌های دهان با مایعات خنک آرام می‌گیرند.
پیشنهاد می‌شود:
-
آب سرد، آب‌میوه‌های طبیعی رقیق (مثل سیب یا هویج)،
-
پوره میوه، سوپ ولرم، ماست ساده، و ژله‌های خانگی مصرف شود.
این خوراکی‌ها علاوه بر تسکین، به بدن در بازسازی بافت‌ها کمک می‌کنند.
۷. درمان‌های مکمل با مشورت پزشک
-
دهان‌شویه‌های گیاهی بدون الکل شامل عصاره بابونه یا مریم‌گلی، در برخی بیماران اثر تسکینی دارند.
-
مکمل‌های ویتامین E یا گلوتامین ممکن است ترمیم زخم را تسریع کنند (به‌شرط تأیید پزشک).
درمان‌های دارویی و تخصصی زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی
در مواردی که زخم‌های دهان گسترده، دردناک یا همراه با عفونت باشند، درمان‌های خانگی به‌تنهایی کافی نیستند و باید از داروهای موضعی یا سیستمیک استفاده شود. پزشکان بر اساس شدت علائم، ترکیبی از روش‌های زیر را تجویز می‌کنند:
۱. دهان‌شویه‌های دارویی
دهان‌شویه‌ها از پایه‌ترین درمان‌های پزشکی برای کنترل درد و عفونت محسوب می‌شن. چند گروه اصلی وجود داره:
دهان‌شویه‌های بی‌حس‌کننده (Lidocaine, Benzydamine)
-
برای کاهش درد و سوزش استفاده می‌شن.
-
معمولاً قبل از غذا یا هنگام خواب به بیمار کمک می‌کنن راحت‌تر بخوره یا بخوابه.
-
نباید بیش از حد مصرف بشن چون می‌تونن باعث بی‌حسی بیش از اندازه یا گاز گرفتن ناگهانی زبان بشن.
دهان‌شویه‌های ضدعفونی‌کننده (Chlorhexidine 0.12%)
-
برای کاهش رشد باکتری‌ها استفاده می‌شن.
-
در بیماران با سیستم ایمنی ضعیف، خطر عفونت ثانویه رو پایین میارن.
-
نباید بیش از ۲ هفته بدون نظر پزشک استفاده بشن چون ممکنه باعث تغییر رنگ دندان یا تغییر مزه دهان بشن.
دهان‌شویه‌های ضدالتهاب (Benzydamine Hydrochloride)
-
هم اثر ضد درد دارن و هم التهاب رو کاهش می‌دن.
-
در مطالعات جدید (مثل MASCC/ISOO 2020 Guidelines) یکی از بهترین گزینه‌ها برای پیشگیری و درمان زخم دهان معرفی شدن.
۲. داروهای ترمیم‌کننده مخاط دهان
در بیمارانی که زخم‌های وسیع و دیرترمیم دارن، ممکنه از داروهای ترمیم‌کننده استفاده بشه.
Palifermin (کِرَتینوسیت رشد‌دهنده)
-
دارویی بیولوژیکه که باعث رشد سلول‌های سالم مخاط دهان می‌شه.
-
معمولاً در بیماران با دوز بالای شیمی‌درمانی یا پیوند مغز استخوان استفاده می‌شه.
-
به‌صورت تزریقی (معمولاً ۳ روز قبل و ۳ روز بعد از درمان) تجویز می‌شه.
-
مطالعات نشون دادن که شدت و مدت زخم دهان رو تا ۵۰٪ کاهش می‌ده.
۳. ژل‌ها و پمادهای محافظ مخاط
در داروخانه‌ها محصولاتی وجود دارن که به‌صورت لایه‌ای محافظ روی زخم می‌نشینن و تماس مستقیم غذا یا بزاق رو با زخم کم می‌کنن، مثلاً:
-
ژل Caphosol یا Gelclair
-
محصولات حاوی هیالورونیک اسید
-
دهان‌شویه‌های ترکیبی حاوی آلانتوئین و پانتنول
۴. درمان‌های لیزری کم‌توان (Low-Level Laser Therapy)
در برخی مراکز سرطان، از لیزر کم‌توان (LLLT) برای کاهش التهاب و تسریع ترمیم استفاده می‌شه.
-
این روش بدون درد و غیرتهاجمیه.
-
در مطالعات بالینی ثابت شده که باعث افزایش تولید سلول‌های ترمیمی، کاهش درد و جلوگیری از عفونت می‌شه.
-
معمولاً در کلینیک‌های دندان‌پزشکی یا بخش‌های آنکولوژی انجام می‌شه.
۵. درمان‌های حمایتی دیگر
در برخی موارد پزشک ممکن است داروهای زیر را هم تجویز کند:
-
داروهای ضد قارچ مثل Nystatin یا Fluconazole برای برفک دهان
-
مسکن‌های خفیف تا متوسط برای کنترل درد (مثل پاراستامول در دوز تجویز‌شده)
-
داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی موضعی برای کاهش سوزش
برای زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی چی بخوریم؟
وقتی زخم‌های دهان ظاهر می‌شن، غذا خوردن تبدیل به یک چالش دردناک می‌شه. اما نکته مهم اینه که بدن برای ترمیم بافت‌ها به تغذیه درست نیاز داره. اگر بیمار به دلیل درد، غذا نخوره یا مایعات کافی مصرف نکنه، زخم‌ها دیرتر ترمیم می‌شن و حتی خطر عفونت افزایش پیدا می‌کنه.
در ادامه، بهترین خوراکی‌ها و مواد مغذی برای کاهش التهاب، ترمیم سریع‌تر زخم و حفظ انرژی بدن معرفی می‌شن 👇
۱. غذاهای نرم، خنک و بدون
این گروه از غذاها درد را کمتر می‌کنند و خوردن را آسان‌تر می‌سازند:
-
سوپ ولرم و پوره‌ی سبزیجات (مثل سیب‌زمینی، هویج، کدو)
-
فرنی، حلیم، آش نرم بدون ادویه‌ی زیاد
-
ماست ساده و ماست پروبیوتیک (ضد التهاب و خنک‌کننده)
-
پودینگ، ژله و اسموتی‌های طبیعی (مثل اسموتی موز با شیر بادام)
-
پوره‌ی میوه‌های نرم مثل سیب پخته، موز یا طالبی
۲. مواد غذایی کمک‌کننده به ترمیم بافت
برخی ترکیبات طبیعی به بازسازی سلول‌های مخاط دهان کمک می‌کنن:
| ماده غذایی | خاصیت کلیدی | نحوه مصرف |
|---|---|---|
| عسل طبیعی | ضد التهاب و ترمیم‌کننده | روزی ۲ بار مقدار کمی روی زبان حل شود |
| ماست پروبیوتیک | کاهش التهاب و رشد باکتری مفید | روزانه یک تا دو وعده |
| موز | نرم، سرشار از پتاسیم و ویتامین C | به‌صورت پوره یا اسموتی |
| آووکادو | چرب طبیعی و ضد التهاب | به صورت پوره یا ترکیب در سوپ |
| جو دوسر | تأمین فیبر محلول و کاهش تحریک | با شیر ولرم یا آب تهیه شود |
| سیب‌زمینی پخته | منبع انرژی بدون تحریک | له‌شده و بدون ادویه تند |
۳. ویتامین‌ها و مواد معدنی مؤثر در ترمیم زخم
بدن برای بازسازی مخاط دهان به مواد مغذی خاصی نیاز دارد.
موارد مهم عبارت‌اند از:
-
ویتامین C: برای ترمیم بافت و جلوگیری از خونریزی لثه (منابع: طالبی، کلم بروکلی پخته، سیب‌زمینی)
-
ویتامین B کمپلکس (به‌ویژه B2 و B12): برای سلامت مخاط دهان (منابع: شیر، تخم‌مرغ، غلات غنی‌شده)
-
روی (Zinc): افزایش سرعت ترمیم زخم (منابع: گوشت مرغ نرم پخته، ماست، حبوبات له‌شده)
-
آهن: برای بهبود اکسیژن‌رسانی و پیشگیری از ضعف عمومی (منابع: عدس پوره‌شده، سوپ مرغ)
در صورت بی‌اشتهایی شدید، پزشک ممکن است مکمل‌های مخصوص بیماران شیمی‌درمانی تجویز کند (مثل مکمل‌های مایع با کالری بالا و طعم ملایم).
۴. نوشیدنی‌های مفید و تسکین‌دهنده
-
آب خنک و گازدار نشده
-
آب‌میوه‌های طبیعی رقیق (سیب، هویج، خربزه)
-
شیر ولرم یا شیر بادام
-
دمنوش‌های ضد التهاب مثل بابونه، ختمی یا زوفا (در حد ملایم و با تأیید پزشک)
۵. نکاتی برای آسان‌تر غذا خوردن
-
غذا را سرد یا ولرم مصرف کنید، نه داغ.
-
از نی برای نوشیدن استفاده کنید تا تماس با زخم‌ها کمتر شود.
-
غذا را کاملاً له کنید یا در مخلوط‌کن بریزید.
-
اگر خوردن دردناک است، دهان را قبل از غذا با دهان‌شویه لیدوکائین بی‌حس‌کننده شستشو دهید.
-
پس از هر وعده‌ی غذایی، دهان را با آب نمک شستشو دهید تا باقیمانده‌ی غذا باعث تحریک زخم نشود.
پیشگیری از زخم دهان در دوران شیمی‌درمانی
درمان زخم دهان همیشه راحت نیست، اما خوشبختانه می‌شه با چند اقدام ساده و هدفمند از ایجاد یا شدت گرفتن این زخم‌ها جلوگیری کرد.
پیشگیری باید از چند روز قبل از شروع شیمی‌درمانی آغاز بشه و تا پایان درمان ادامه پیدا کنه.
۱. معاینه دندان‌پزشکی پیش از شروع شیمی‌درمانی
قبل از شروع اولین جلسه شیمی‌درمانی، بهتره بیمار به دندان‌پزشک مراجعه کنه تا:
-
پوسیدگی‌ها یا عفونت‌های لثه درمان بشن،
-
دندان‌های لق یا تیز صاف بشن،
-
دندان‌پروتزها بررسی و اصلاح بشن،
-
و روش صحیح مسواک‌زدن و دهان‌شویه مناسب آموزش داده بشه.
این کار یکی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه‌ست که در تمام راهنماهای بین‌المللی انکولوژی دهانی (MASCC/ISOO) به آن تأکید شده.
۲. شروع مراقبت‌های دهان از روزهای اول
-
از همان روز شروع شیمی‌درمانی، دهان باید با آب‌نمک یا محلول جوش‌شیرین مرتب شسته شود (۴–۵ بار در روز).
-
استفاده از مسواک نرم و خمیر دندان بدون طعم تند و الکل ضروری است.
-
لب‌ها باید مرتب با وازلین یا بالم لب مرطوب شوند تا ترک نخورند.
-
در صورت احساس خشکی دهان، از اسپری بزاق مصنوعی یا آدامس بدون قند استفاده شود.
۳. رژیم غذایی پیشگیرانه
نوع تغذیه نقش زیادی در مقاومت مخاط دهان دارد.
-
پیش از شروع درمان، رژیم غذایی باید سرشار از ویتامین C، B و زینک باشد تا بافت‌ها تقویت شوند.
-
مصرف آب کافی در طول روز بسیار مهم است (حداقل ۸ لیوان).
-
غذاهای بسیار داغ، تند، شور یا ترش باید حذف شوند، حتی اگر هنوز زخم وجود ندارد.
۴. استفاده از تکه‌های یخ در حین شیمی‌درمانی (Cryotherapy)
در بسیاری از داروهای شیمی‌درمانی (مثل 5-FU)، مکیدن تکه‌های یخ در حین تزریق دارو توصیه می‌شود.
-
سرمای یخ باعث کاهش جریان خون در مخاط دهان و در نتیجه کاهش تماس دارو با بافت دهان می‌شود.
-
در پژوهش‌های بالینی، این روش توانسته احتمال زخم را تا ۴۰ تا ۵۰ درصد کم کند.
۵. حفظ بهداشت عمومی بدن
دهان بخشی از سیستم ایمنی بدن است؛ اگر بدن سالم بماند، دهان هم مقاوم‌تر می‌شود.
-
خواب کافی، تغذیه‌ی متعادل و آرامش روحی اهمیت زیادی دارد.
-
اضطراب و استرس شدید می‌تواند باعث خشکی دهان و تضعیف مخاط شود.
-
تمرین‌های تنفسی یا مدیتیشن سبک در روزهای درمان می‌تواند مفید باشد.
۶. همکاری نزدیک با تیم درمان
-
پزشک، پرستار و دندان‌پزشک باید در جریان کوچک‌ترین تغییر در دهان بیمار باشند.
-
اگر اولین نشانه‌های سوزش یا التهاب ظاهر شد، سریع گزارش شود؛ درمان در مراحل اولیه بسیار ساده‌تر است.
۷. پرهیز از خوددرمانی
بعضی بیماران به‌صورت خودسرانه از دهان‌شویه‌های قوی، محلول‌های الکلی یا گیاهان دارویی غیراستاندارد استفاده می‌کنند که می‌تواند مخاط را بسوزاند و زخم را بدتر کند.
هیچ دارو یا دهان‌شویه‌ای نباید بدون مشورت پزشک مصرف شود، حتی اگر طبیعی باشد.
علائم هشداردهنده و زمان مراجعه به پزشک
زخم دهان معمولاً ظرف ۱۰ تا ۱۴ روز بهبود پیدا می‌کند، اما در برخی بیماران ممکن است به دلیل ضعف سیستم ایمنی یا عفونت، وضعیت به سرعت بدتر شود.
در این شرایط، مراجعه به پزشک یا پرستار بخش انکولوژی کاملاً ضروری است تا از بروز عفونت یا کم‌آبی بدن جلوگیری شود.
۱. درد شدید و مداوم
اگر زخم‌ها به حدی دردناک هستند که بیمار نمی‌تواند غذا بخورد، بنوشد یا حتی صحبت کند، باید به پزشک اطلاع داده شود.
این وضعیت معمولاً نیاز به داروهای بی‌حس‌کننده یا ضد التهاب قوی‌تر دارد و در بعضی موارد ممکن است تغذیه‌ی وریدی یا از طریق لوله لازم شود.
۲. تب یا لرز
تب بالای ۳۸ درجه یکی از علائم هشداردهنده‌ی عفونت در بیماران شیمی‌درمانی است.
سیستم ایمنی در این بیماران ضعیف است و حتی یک عفونت کوچک در دهان می‌تواند به سرعت به خون گسترش یابد.
در صورت تب، بیمار باید فوراً به بیمارستان مراجعه کند — حتی اگر تب خفیف یا کوتاه‌مدت باشد.
۳. خونریزی یا ترشح از زخم‌ها
اگر زخم‌ها دچار خونریزی مکرر، ترشح چرکی یا بوی بد دهان شوند، نشانه‌ی عفونت باکتریایی یا قارچی است.
پزشک ممکن است دهان‌شویه‌ی ضدقارچ (مثل Nystatin) یا داروهای ضدباکتری تجویز کند.
۴. عدم بهبود پس از ۱۰ روز مراقبت
زخم‌های معمولی معمولاً ظرف ۷ تا ۱۰ روز شروع به بهبود می‌کنند.
اگر پس از این مدت تغییری دیده نشد یا زخم‌ها گسترش پیدا کردند، نیاز به بررسی تخصصی وجود دارد تا علل زمینه‌ای مثل عفونت قارچی، کمبود تغذیه یا داروهای خاص بررسی شود.
۵. علائم کم‌آبی بدن
وقتی خوردن و نوشیدن دشوار می‌شود، خطر کم‌آبی بدن بالا می‌رود.
نشانه‌های آن شامل موارد زیر است:
-
کاهش حجم ادرار یا تیره شدن رنگ آن
-
خشکی شدید دهان و زبان
-
سرگیجه و ضعف
در این حالت بیمار باید مایعات تزریقی یا محلول‌های خوراکی مخصوص دریافت کند.
۶. تغییر رنگ یا ضخیم شدن لایه سفید روی زبان و داخل گونه‌ها
این علامت می‌تواند نشانه‌ی برفک دهان (عفونت قارچی) باشد که در بیماران شیمی‌درمانی شایع است.
درمان آن ساده است ولی باید سریع آغاز شود، چون در صورت گسترش، خوردن و بلعیدن را بسیار دشوار می‌کند.
۷. کاهش وزن ناگهانی
اگر به دلیل زخم و درد، وزن بیمار در عرض چند روز به‌طور قابل‌توجهی کم شود، نیاز به مداخله‌ی تغذیه‌ای فوری دارد.
پزشک ممکن است نوشیدنی‌های پرکالری مخصوص بیماران سرطانی یا تغذیه‌ی مکمل تجویز کند.
پرسش‌های متداول درباره زخم دهان بعد از شیمی‌درمانی
۱. آیا همه‌ی بیماران شیمی‌درمانی دچار زخم دهان می‌شوند؟
خیر. احتمال بروز زخم دهان به نوع دارو، دوز شیمی‌درمانی و وضعیت ایمنی بدن بستگی دارد.
در حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد بیماران این عارضه را تجربه می‌کنند، ولی با مراقبت درست می‌توان احتمال آن را به حداقل رساند.
۲. زخم‌های دهان معمولاً چند روز بعد از شیمی‌درمانی ظاهر می‌شوند و چقدر طول می‌کشند؟
زخم‌ها معمولاً بین روز پنجم تا دهم بعد از شروع درمان ظاهر می‌شوند و در اغلب موارد ظرف ۱۰ تا ۱۴ روز بهبود پیدا می‌کنند، مگر اینکه عفونت یا ضعف ایمنی وجود داشته باشد.
۳. آیا زخم دهان نشانه‌ی حساسیت به داروی شیمی‌درمانی است؟
خیر. زخم دهان بخشی از عارضه‌های طبیعی شیمی‌درمانی است و به معنی حساسیت یا واکنش آلرژیک نیست.
با این حال، اگر زخم‌ها خیلی شدید باشند، پزشک ممکن است نوع یا دوز دارو را تنظیم کند.
۴. آیا می‌توان برای ضدعفونی دهان از دهان‌شویه‌های الکلی استفاده کرد؟
خیر. دهان‌شویه‌های الکلی یا تند باعث سوزش و تحریک بیشتر زخم‌ها می‌شوند.
به جای آن، از محلول آب‌نمک، جوش‌شیرین یا دهان‌شویه‌های مخصوص بیماران شیمی‌درمانی (مثل بنزیدامین یا کلرهگزیدین بدون الکل) استفاده کنید.
۵. آیا استفاده از عسل یا آلوئه‌ورا برای زخم دهان ایمن است؟
بله، در صورت تأیید پزشک. عسل طبیعی استریل و ژل خالص آلوئه‌ورا می‌توانند به کاهش التهاب و تسریع ترمیم کمک کنند.
اما استفاده از محصولات صنعتی یا عطاری‌های نامطمئن ممنوع است.
۶. آیا می‌توان زخم‌های دهان را با داروی موضعی یا پماد درمان کرد؟
بله، پزشک ممکن است ژل‌ها یا دهان‌شویه‌های محافظ مخاط (مثل هیالورونیک اسید یا لیدوکائین) تجویز کند.
اما هیچ داروی موضعی نباید بدون مشورت پزشک استفاده شود، چون بعضی از پمادها حاوی الکل یا مواد تحریک‌کننده هستند.
۷. آیا ممکن است زخم دهان باعث توقف شیمی‌درمانی شود؟
در موارد شدید، بله. اگر بیمار به دلیل زخم‌های دردناک نتواند غذا بخورد یا بدن دچار عفونت شود، پزشک ممکن است موقتاً شیمی‌درمانی را متوقف کند تا زخم‌ها ترمیم شوند.
با مراقبت زودهنگام و تغذیه‌ی مناسب، معمولاً نیازی به توقف درمان نیست.
